Fransız hüququnda tətbiq olunan və Mülki Məcəllənin qəbuluna qədər İsveçrənin fransız hüququnun üstünlük təşkil etdiyi kantonlarında (Bern, Fribourg, Valais, Neuchâtel, Cenevrə) tətbiq edilmiş “qeyd və təsbit sistemi”nə uyğun olaraq qanunvericiliyin tələbinə müvafiq şəkildə bağlanmış müqavilə və ya digər sənəd əmlak hüququnun əldə edilməsi üçün kifayətdir. Bu sistemə müvafiq olaraq həmin müqavilə ilə həm öhdəlik, həm də hüquq yaranır. Bu zaman əmlak üzərində hüquqların yaranması üçün hər hansı hüquqi prosedura ehtiyac yoxdur. Lakin qeyd edilməlidir ki, əmlak üzərində hüquqlarla bağlı əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün bu hüququn qeyd edilməsi tələb olunur. Dövlət reyestrində qeydiyyat aparılmadığı təqdirdə daşınmaz əmlakı vicdanlı əldə edən şəxsə qarşı tələblərin irəli sürülməsi mümkün olmayacaqdır [2, s. 148].

Bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyatına alınmasının əsası kimi hüquqmüəyyənedici sənədlərin mövcudluğu çıxış edir. Bəzi hallarda vətəndaşlar hüquqmüəyyənedici sənədləri ərizəyə əlavə etmədən bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyatını tələb edir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının yaranması və xitam verilməsi zamanı “qeydiyyat prinsipi”nin tətbiqini vacib hesab edir. Belə ki, açıqlıq prinsipinə əsasən bağ sahələri üzərində mülkiyyət hüququ və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyata alınması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınması üçün əsas qismində isə hüquqmüəyyən- edici sənəd çıxış edir.

Hüquqmüəyyənedici sənəd elə bir sənəddir ki, daşınmaz əmlak üzərində hüquqların əmələ gətirən, həmin hüquqları başqa şəxsə keçirən, məhdudlaşdıran və ya xitam edən əsas kimi nəzərdən keçirilir. Hüquqmüəyyənedici sənəd daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının müxtəlif formalarının qeydiyyata alınması üçün əsas sənəddir. Azərbaycan Respublikası daşınmaz əmlakla bağlı qanunvericiliyində hüquqmüəyyənedici sənədin anlayışı nəzərdə tutulmasa da, hüquqmüəyyənedici sənədlərin əhatə dairəsinə düşən aktlar müəyyən edilmişdir. Azərbaycan Respublikası “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 8-ci maddəsinə əsasən 2007-ci il mayın 22-dək müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının nəzdində olan bağ təsərrüfatı idarələri tərəfindən vətəndaşlara ayrılmış bağ sahələrinə dair verilən icarə müqavilələri, sərəncamlar və orderlər, kollektiv bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin siyahısına müvafiq olaraq verilmiş üzvlük kitabçası və ya üzvlərin iclasının protokolundan çıxarış hüquqmüəyyənedici sənəd hesab olunur [10]. “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minənədək əldə edilmiş və yaranmış daşınmaz əmlak obyektləri üzərində hüquqların əldə edilməsini təsdiq edən sənədlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 yanvar 2015-ci il tarixli 439 nömrəli Fərmanına əsasən hüquqmüəyyənedici sənədlər iki dövrü əhatə etməklə müəyyən edilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Sovet Sosialist

Respublikaları İttifaqının tərkibində olduğu dövrdə qüvvədə olmuş qanunvericiliyə əsasən Azərbaycan Respublikasının ərazisində səlahiyyətli orqanlar tərəfindən yaşayış və bağ evləri, habelə onların altında olan və ya belə evlərin tikintisi üçün ayrılmış torpaq sahələrinə dair hüquqmüəyyənedici sənədlər aşağıdakılar hesab olunur:

1. Yerli sovetlərin icraiyyə komitələrinin təsərrüfat şöbələri tərəfindən verilən torpaq qeydləri;

2. Yerli sovetlərin icraiyyə komitələrinin texniki inventarlaşdırma büroları tərəfindən verilən torpaq qeydləri;

3. Şəhər və rayon xalq deputatları sovetlərinin icraiyyə komitələri tərəfindən verilən torpaqdan istifadə hüququna dair dövlət aktı;

4. Rayon, şəhər, qəsəbə və kənd zəhmətkeş deputatları sovetləri və xalq deputatları sovetləri tərəfindən torpaq sahələrinin ayrılması barədə qəbul edilmiş qərarlar;

5. Tikinti hüququ barədə notariat qaydasında təsdiq edilmiş 1948-ci il avqustun 26-dək bağlanmış müqavilələr;

6. Şəxsi mülkiyyət hüququ ilə yaşayış evlərinin tikintisi üçün torpaq sahələrinin verilməsi haqqında notariat qaydasında təsdiq edilmiş 1948-ci il avqustun 26-dan sonra bağlanılmış müqavilələr;

7. Yaşayış evinə tikinti hüququnun təsdiq edilməsi barədə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş 1948-ci il avqustun 26-dək qəbul edilmiş qərarları;

8. Yaşayış evinin (mənzilin) şəxsin mülkiyyətinə verilməsi barədə rayon xalq deputatları sovetləri icraiyyə komitələrinin qərarları və həmin qərarlarda nəzərdə tutulduğu hallarda şəxsin əldə etdiyi yaşayış evinin (mənzilin) dəyərinin ödənilməsi barədə sənəd;

9. Ər-arvad arasında yaşayış evinin (sahəsinin) bölünməsi haqqında notariat qaydasında təsdiq edilmiş müqavilə (dövlət notariat kontorları olmayan yaşayış məntəqələrində müvafiq rayon, şəhər, qəsəbə və kənd xalq deputatları sovetləri tərəfindən təsdiq edilmiş müqavilə);

10. Ər-arvad arasında yaşayış evinin (sahəsinin) bölünməsi haqqında yoldaşlıq məhkəməsinin qərarı.

11. Azərbaycan SSR Kommunal Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən verilmiş şəxsi mülkiyyət hüququ ilə evlərin inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid pasportlar [12].

Azərbaycan Respublikası Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının tərkibində olduğu dövrdə, habelə Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minənədək olan dövrdə qanunvericiliyə əsasən Azərbaycan Respublikasının ərazisində səlahiyyətli orqanlar və digər təşkilatlar tərəfindən yaşayış və bağ evləri, habelə onların altında olan və ya belə evlərin tikintisi üçün ayrılmış torpaq sahələrinə dair hüquqmüəyyənedici sənədlər aşağıdakılar hesab olunur:

1. Şəhər və rayon xalq deputatları sovetləri tərəfindən 1992-ci il yanvarın 24-dən 1995-ci il dekabrın 19-dək verilmiş torpağa mülkiyyət, sahiblik, daimi istifadə hüququna dair dövlət aktı və torpaqdan müvəqqəti istifadə hüququna dair şəhadətnamə;

2. Rayon, şəhər, qəsəbə və kənd xalq deputatları sovetləri tərəfindən torpaq sahələrinin ayrılması barədə 1991-ci il noyabrın 9-dan 1995-ci il dekabrın 19-dək qəbul edilmiş qərar;

3. Kənd və qəsəbə yaşayış məntəqələrində (o cümlədən statusu dəyişdirilərək şəhərə (qəsəbəyə) çevrilmiş, habelə ləğv edilərək ərazisi şəhər və ya qəsəbələrin ərazisinə verilmiş kəndlərdə) 2001-ci il yanvarın 1-dək inşa edilmiş yaşayış evlərinə və (və ya) onların yerləşdiyi torpaq sahələrinə, eləcə də yaşayış evlərinin tikintisi üçün ayrılmış torpaq sahələrinə dair təsərrüfatbaşına kitablardan çıxarış;

4. Üzərində mülkiyyət hüquqları qeydiyyata alınmış yaşayış evinin torpaq sahəsinə münasibətdə texniki inventarlaşdırma orqanları tərəfindən 2001-ci il yanvarın 1-dək tərtib olunmuş texniki pasport (həyətyanı torpaq sahəsinin ölçüsü göstərildiyi halda);

5. Yaşayış evlərinin və bağ evlərinin tikintisi üçün həyətyanı torpaq sahələrinin verilməsi barədə kolxoz üzvlərinin ümumi yığıncağının və ya müvəkkillərinin yığıncağının qərarı, sovxoz (həmçinin həmin sovxozun yenidən təşkili qaydasında onun bazasında yaradılaraq dövlət orqanlarının tabeliyində olan kənd təsərrüfatı müəssisəsi) rəhbərinin (direktor və s.) əmri, yaxud həyətyanı torpaq sahəsi barədə qaytanlanmış torpaq kitablarından (o cümlədən kolxoz və sovxoz torpaqlarına dair qaytanlanmış kitablardan) çıxarış;

6. Fərdi mənzil, habelə kooperativ evlərin və bağların tikilməsi üçün mənzil-tikinti və bağ-tikinti kooperativlərinə, çoxmənzilli yaşayış evlərinin tikintisi üçün fərdi evtikdirənlərin mənzil-tikinti kollektivlərinə torpaq sahələrinin ayrılması barədə müvafiq olaraq şəhər, qəsəbə və kənd xalq deputatları sovetlərinin icraiyyə komitələri tərəfindən 1991-ci il noyabrın 9-dək qəbul edilmiş qərarlar;

7. Yerli icra hakimiyyəti başçısının qərarı əsasında yaşayış evinin tikintisi məqsədilə torpaq sahələrinin ayrılması barədə, yaxud müvafiq torpaq sahəsinin yerli icra hakimiyyəti başçısının qərarında nəzərdə tutulan şəxslər arasında bölüşdürülməsi barədə aidiyyəti inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndə tərəfindən 2001-ci il yanvarın 1-dək verilmiş qərar [12].

Bağ sahələri üzərində mülkiyyət hüquqlarının və digər əşya hüquqlarının dövlət qeydiyyatı ilə bağlı mübahisələrdən ən geniş yayılmış olanı inzibati orqanlar tərəfindən maraqlı şəxsin adının bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısında olmamasının hüquqmüəyyənedici sənədin qeyri-mötəbərliyi kimi xarakterizə olunması ilə bağlıdır. Bir çox hallarda maraqlı şəxsin adının bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısında olmaması inzibati orqan tərəfindən mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət qeydiyyatından alınmasından imtina kimi səciyyələndirir. Nəzərə alınmalıdır ki, göstərilən halın olması özü-özlüyündə maraqlı şəxs tərəfindən inzibati orqana təqdim edilmiş hüquqmüəyyənedici sənədlərin qeyri-mötəbər olması demək deyildir. Belə ki, maraqlı şəxsin adı həmin anda deyil, sonradan siyahıya daxil edilərsə belə, təqdim edilmiş hüquqmüəyyən- edici sənədlər mötəbər sayıla bilər. Lakin diqqət yetirilməli olan məqam maraqlı şəxsin adının siyahıya qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada daxil edilmiş olması ilə bağlıdır. Bu zaman maraqlı şəxsin adının sonradan siyahıya daxil edilməsinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada daxil edilib-edilməməsi təsdiq və sübut olunmalıdır. Maraqlı şəxs adının siyahıya sonradan daxil edilməsinin qanuniliyini təsdiq və sübut edən sənədləri inzibati orqana təqdim etməlidir. Belə olan halda maraqlı şəxs müvafiq hüquq müəyyənedici sənədlərin mövcudluğu halına istinad və onun yaradacağı hüquqi nəticələrə istinad edə və iddia edə bilər. Əgər mübahisəyə inzibati məhkəmə tərəfindən baxılırsa, maraqlı şəxsin adının bağçılıq yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısına qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada daxil edilməsinin qanuniliyi inzibati məhkəmələr tərəfindən araşdırılmalı və inzibati məhkəmə tərəfindən buna hüquqi qiymət verilməlidir.

Praktikada rast gəlinən digər hal isə ondan ibarətdir ki, inzibati orqan tərəfindən protokoldan çıxarış və onun əsasında tərtib edilən üzvlük kitabçası qanunsuz hesab edilir. Həmin sənəd inzibati orqan tərəfindən hüquq müəyyənedici sənəd kimi qiymətləndirilmir, səbəb kimi isə sənədlərin düzgün tərtib edilməməsi göstərilir. İnzibati orqan tərəfindən maraqlı şəxsin adının bağçılıq yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısında olmaması sənədlərin düzgün tərtib olunmaması kimi qəbul edilir. Belə olan hal inzibati orqanla vətəndaş arasında hüquqmüəyyənedici sənəd kimi təqdim edilən sənədlərin mötəbərliyi ilə bağlı mübahisəyə səbəb olur. Hər bir halda inzibati orqan tərəfindən hüquqmüəyyənedici sənədlərin mötəbərliyi məsələsinə baxılarkən Azərbaycan Respublikası “İnzibati icraat haqqında” Qanununun 24-cü maddəsinin tələbləri nəzərə alınmalıdır. Həmin normanın tələblərinin təhlilinə əsasən belə nəticəyə gələ bilərik inzibati orqanda hüquqmüəyyənedici sənədlərin mötəbərliyi ilə bağlı məsələ lazımi qaydada araşdırılmalıdır və qiymətləndirilməsi həyata keçirilməlidir. İnzibati məhkəmələrdə mübahisəyə baxılarkən aparılan araşdırma isə inzibati orqan tərəfindən aparılan araşdırmanın əvəz edəcək formada olmamalı, İnzibati Prosessual Məcəllənin 58.6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydada, inzibati orqan tərəfindən keçirilmiş sübutetmənin təzələnməsi və ya tamamlanması qaydasında olmalıdır. Beləliklə, bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasında əsas şərt hüquqmüəyyənedici sənədin olması və bu hüquqla müvafiq maraqlı şəxsin inzibati orqana müraciət etməsidir. Əsaslı bir qeydiyyatın həyata keçirilməsi və daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyatında ondan gözlənilən nəticəni təmin edə bilməsi üçün iki vacib şərt vardır. Bu şərtlərdən birincisi “əsaslı hüquqi səbəbin olması”, ikincisi isə “subyektiv hüququ olan şəxs tərəfindən qeydiyyat tələbi”nin irəli sürülməsidir [22, s. 148].

Praktikada rast gəlinən hallardan biri də mübahisələndirilən torpaq sahəsinin bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının ayrıc aktına və bölgü sxeminə əsasən ayrılan ərazidən kənarda yerləşməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bağ sahələri üzərində mülkiyyət və digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyatından imtina olunmasının ən çox rast gəlinən səbəblərindən biri də bağçılıq yoldaşlıq təsərrüfatının ayrıc aktına və bölgü sxeminə əsasən ayrılan ərazidən kənarda yerləşməsidir. Bu hala istinad edən inzibati orqan inzibati mübahisəyə məhkəmədə baxılması zamanı sözügedən ayrıc aktını və bölgü sxemini, eləcə də onlara əsaslanan kənarda yerləşməyə dair müvafiq sübutları məhkəməyə təqdim etməlidir. Göstərilən halla bağlı mübahisə inzibati mübahisəyə baxan məhkəmə tərəfindən ətraflı araşdırılmalı, hüquqi nəticəyə gəlmək üçün qeyd edilən sənədlər və işdəki digər sübutlar birlikdə və məcmu halında tədqiq edilməlidir. Bəzi hallarda isə işdə olan sübutlarla konkret hüquqi nəticəyə gəlmək olmur, bu zaman mübahisənin ədalətli həlli üçün və iş üçün əhəmiyyətli halların müəyyən edilməsi məqsədilə ekspertiza təyin edilə bilər. Təbii ki, ekspertizanın nəticəsi inzibati mübahisəyə baxan məhkəmə üçün məcburi xarakter daşımır. Ekspert rəyi məhkəmə tərəfindən digər sübutlarla birlikdə tədqiq edilməli və qiymətləndirilməlidir. Beləliklə, bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınmasına dair irəli sürülmüş tələbin təmin edilməsi mübahisəli bağ sahəsinin bağçılıq üçün ayrılmış ərazinin daxilində yerləşməsinin faktiki olaraq müəyyən edilməsindən asılı olacaqdır. Hüquqi qüvvəsini saxlayan hüquqmüəyyənedici sənədlər əsasında bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının qeydiyyata alınmasından davamlı imtina olunması “İnzibati icraat haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş etimadın qorunması prinsipi baxımından vətəndaşların inam və etimadına ciddi zərbə vurduğu və bu baxımdan da yol verilməz olduğu da nəzərə alınmalıdır. Lakin vətəndaşların da əsassız olaraq inzibati orqana müraciət edərək bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydə alınması cəhdləri də praktikada müşahidə edilən haldır. Əsaslı imtina verilməyinə baxmayaraq imtina məktubu inzibati məhkəmə icraatı qaydasında mübahisələndirilir. Bu hal da özlüyündə həm inzibati orqanın, həm də məhkəmənin yükünü artırır.

Qeyd olunan uyğunsuzluqları aradan qaldırmaq məqsədilə bir çox dövlətlərdə “Torrens sistemi” tətbiq edilir. “Torrens sistemi” Avstraliyada, Tunis və Əlcəzairdə tətbiq edilən sistemdir. Bu sistemdə bağ sahələri üzərində hüquqlar və məlumatlar dövlət nəzarəti altında saxlanılan bir kitabda qeyd olunur. Hər bir bağ sahəsi üçün yeni bir səhifə açılır və qeydiyyat aparılır, mülkiyyət sahibinə bu səhifənin bir nüsxəsi kimi sənəd verilir. Qeydiyyat ictimai xarakter daşıyır. Qeydiyyatların ictimai xarakter daşıması səbəbindən marağını sübut edən hər kəs bu qeydiyyatları yoxlaya bilər. Hesab edirik ki, qeyd olunan sistem yuxarıda qeyd olunan halın qarşısını ala biləcək sistem olsa da, daşınmaz əmlakla bağlı elektron informasiya sisteminin inkişaf etdiyi ölkələr üçün səciyyəvi deyildir [19, s. 227].

Bundan başqa, bir çox hallarda bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edən çıxarışlarda texniki səhvlərə yol verilə bilir. Belə olan halda həmin çıxarış əsasında bağ sahəsini əldə edən şəxslərin hüquqlarının hansı dərəcə qorunması da maraqlı məsələlərdən biridir. Türkiyə qanunvericiliyi bu məsələni ətraflı şəkildə tənzimləyir. Belə ki, Türkiyə qanunvericiliyi “Sicile güven ilkesi” ni tətbiq edir. “Sicile güven ilkesi” bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyatı ilə bağlı məlumatın onun həqiqi hüquqi vəziyyətə uyğun gəlməməsi halında belə, bu qeydə əsaslanaraq hüquq əldə etmiş şəxslərin etimad hüququnun qorunmasını bildirir [21, s. 181]. Bu prinsip daşınmaz əmlakınla bağlı qeydiyyatda olan hər hansı bir qeyd doğru olmasa belə (səhv qeydiyyat), bu qeydiyyata əsasən mülkiyyətçi olan şəxsdən əşya hüququ əldə edən şəxsin bu əldə etməsi mütləq şəkildə qorunur. Daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüquqlarının olmasını təsdiq edən məlumatların həqiqətə uyğun olmaması halında, “Sicile Güven ilkesi” əsasən tətbiq edilə bilməz [24]. Bunun səbəbi isə hesab edirik ki, vicdanlı əldə edən olmağın təsdiq xarakterinə malik olan məlumatları dəyişdirmək gücünün olmamasıdır. Məsələn, əgər daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüquqları sərhədlərə uyğun olaraq plana keçirilmiş bir daşınmaz əmlak əslində 99 kv. metrdirsə, lakin qeydiyyatda səhvən 100 kv.metr olaraq göstərilmişsə, vicdanlı əldə edən olmaq bu fərqi aradan qaldıra bilmir. Belə ki, etimadın qorunması prinsipinin müsbət təsiri, daşınmaz əmlakın qeydiyyat sisteminin tam və düzgün olduğunu ifadə edir. Bu prinsipə əsasən, qeydiyyat sistemindəki məlumatların doğruluğuna güvənən şəxslərin hüquqları qorunur və sistemin etibarlılığı təmin edilir [23, s. 181].

Bəzi hallarda isə sərhədlərlə bağlı yanlış məlumat, mübahisə mövzusu olan bağ sahəsinin ərazisinin böyüməsi və kiçilməsi kimi nəticəni doğurduğundan, mülkiyyət hüququna dair qeydiyyat zamanı da sui-istifadə hallarına gətirib çıxara bilir. Məsələn, əgər planda “A”-nın daşınmaz bağ sahəsinin bir hissəsi “B”-nin bağ sahəsi olaraq göstərilmişdirsə, bu halda “A” tərəfindən məsələ mübahisələndirilə bilər. Lakin mübahisə məhkəmədə baxılıb həll olunana qədər “B”-nin bağ sahəsini əldə etmiş vicdanlı əldə edən “B”-nin əmlakının əldə etməklə vicdanlı davranıbsa, bu halda ona “Sicile güven ilkesi” tətbiq olunacaqdır. Çünki o, qanuni sənədlər əsasında bağ sahəsini əldə etdiyindən bu yanlışlığı bilmək vəzifəsindən azad olur. Hesab edirik ki, qeyd olunan məsələni Türk Mədəni Qanununun 1023-cü maddəsi daha ətraflı tənzimləyir. Belə ki, həmin normaya əsasən vicdanlı əldə edən olan 3-cü şəxs daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüququ qazanırsa, bu halda 3-cü şəxsin mülkiyyət hüquqları qorunur [24]. Lakin sərhədlərlə bağlı yol verilən yanlışlıqlarda “Sicile güven ilkesi” nin tətbiq edilə bilməsi üçün bağ sahəsinin texniki üsullarla ölçülməsi və sərhədlərinin bu ölçülərə uyğun olaraq plana köçürülməsi əsas şərtdir. Kadastrı aparılmamış ərazilər üzərində üçüncü şəxslərin mülkiyyət və ya digər əşya hüquqları daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınmışdırsa, bu halda “Sicile güven ilkesi” tətbiq edilə bilməz.

Praktikada rast gəlinən hallardan biri də ondan ibarətdir ki, bağ sahəsinin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi səbəbindən inzibati orqan tərəfindən maraqlı şəxsə imtina cavabı verilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bağ sahəsinin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi iddiaçının iradəsindən asılı olan hal deyildir və iddiaçı buna görə məsuliyyət daşımır. Əksinə, bağ sahəsinin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi ilə sübutun məhkəməyə təqdim edilməsi vəzifəsi cavabdeh inzibati orqanın vəzifəsinə aiddir. İnzibati qaydada mübahisələndirilən sərəncam və ya müqavilənin həqiqətə uyğun olmamasını sübutetmə yükü müvafiq inzibati orqanın üzərinə düşür. Əgər iddiaçı müvafiq sərəncamı inzibati orqana, o cümlədən inzibati məhkəməyə təqdim etmişdirsə, bu halda onun doğru olmadığını sübut etmə yükü bunu iddia edən inzibati orqanın üzərinə düşür. Çünki həmin sərəncam qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada ləğv edilməmişdirsə, etibarsız sayılmamışdırsa və mübahisəyə baxılan zaman qüvvədə olmuşdursa, həmin sərəncam “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun tələblərinə əsasən daşınmaz əmlak üzərində hüquqların əmələ gəlməsinin dövlət qeydiyyatı üçün əsas qismində çıxış edir. Əgər inzibati orqan tərəfindən adıçəkilən sənədlərin həqiqətə uyğun olmadığı sübuta yetirilə bilmirsə, bu halda bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının qeydə alınmasından imtina olunması üçün əsas mövcud olmayacaqdır.

Gəlinən nəticə ondan ibarətdir ki, maraqlı şəxsin bağ sahəsinin həmin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluğu bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının qeydə alınmasından imtina üçün əsas qismində çıxış edə bilməz. Çünki “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 15-ci maddəsində mülkiyyət hüquqlarının dövlət qeydiyyatına alınmasından imtina əsası kimi bağ sahəsinin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi təsbit edilməmişdir. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin 28 oktyabr 2021-ci il tarixli F-144 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş “Daşınmaz Əmlakın Dövlət Kadastrı və Reyestri” (DƏDKR) publik hüquqi şəxsin Nizamnaməsinin 3.1.20-ci yarımbəndində nəzərdə tutulmuşdur ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının qanuni istifadəsindəki yaşayış evlərinin, həyətyanı sahələrin, fərdi, kollektiv və kooperativ bağların, dövlət bağçılıq təsərrüfatlarının idarəçiliyində olmuş bağların yerləşdiyi torpaqların yerquruluşu işləri aparılmaqla və normativ hüquqi aktlarda müəyyən edilmiş qaydada torpaq istifadəçiliyində mövcud uyğunsuzluqlar aradan qaldırılmaqla, onların mülkiyyətinə verilməsini rəsmiləşdirmək cavabdeh qeydiyyat orqanının vəzifəsidir [7].

Hesab edirik ki, inzibati orqanın qanunun tələblərini nəzərə almadan” bağ sahəsinin sxematik xəritə ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi” əsası ilə mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasından imtinası “Torpaq islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 9-cu maddəsinə müvafiq olaraq artıq həmin bağ sahəsinin faktiki mülkiyyətçisinə çevrilən maraqlı şəxsin adına bağ sahəsinin qeydiyyata alınmasından yayınma kimi qiymətləndirilir. “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 8.0.7-ci maddəsi 2007-ci il mayın 22-dək müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının nəzdində olan bağ təsərrüfatı idarələri tərəfindən vətəndaşlara ayrılmış bağ sahələrinə dair verilən icarə müqavilələri, sərəncamlar və orderlər, kollektiv bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin siyahısına müvafiq olaraq verilmiş üzvlük kitabçası və ya üzvlərin iclasının protokolundan çıxarışı bağ sahələrinə hüququn qeydiyyata alınması üçün əsas kimi təsbit edir [10]. Araşdırma nəticəsində belə qənaətə gələ bilərik ki, cavabdeh inzibati orqanın bağ sahəsinin sxematik xəritəyə uyğun gəlməməsi əsası ilə maraqlı şəxsin adına dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasından imtina etməsi onun qanunla qorunan hüquqlarını pozur.

Bağ sahələri ilə xüsusi qeyd edilməli olan məqam ondan ibarətdir ki, Bakı şəhərinin yaşayış məntəqələri ətrafındakı bağ massivlərinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə, hər bir bağ sahəsi və ya digər konkret hal üçün mərzçəkmə və texniki inventarlaşdırma işlərinin aparılmasına ehtiyac vardır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 may 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə yerli icra hakimiyyəti orqanlarının nəzdində olan bağ təsərrüfatı idarələri ləğv edilmişdir və bununla da yerli icra hakimiyyəti orqanlarının nəzdində olan bağ təsərrüfatı idarələrinin arxivləri Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinə verilmişdir. Beləliklə, Reyestr Xidmətinə arxiv sənədləri verilsə də, əvvəllər bu qurumlara aid olan səlahiyyətlər Reyestrə verilməmişdir. Bu kimi hallar uyğunsuzluqla bağlı nəticələrə səbəb olsa da, məhkəmə qaydasında problemin həllinə nail olmaq mümkündür. Üzvlük kitabçası, protokoldan çıxarış, bölgü sxemi adlı sənədləri olan şəxslər hal-hazırda da müraciət edərək bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının reyestrdə qeydiyyatını həyata keçirə bilərlər. Əgər vətəndaş adı çəkilən sənədləri itiribsə, bu halda “Daşınmaz Əmlakın Kadastrı və Dövlət Reyestri” publik hüquqi şəxsinin 1 saylı Bakı Ərazi İdarəsinə arxiv sənədlərinin əldə olunması üçün sorğu ilə müraciət edə bilər. Belə olan halda adıçəkilən qurum vətəndaşa onun adının olduğu siyahıdan çıxarış verəcəkdir. Vətəndaş həmin sənədlə yaşadığı ərazi üzrə məhkəməyə müraciət edərək müvafiq Qətnamənin çıxarılmasına nail ola bilər ki, həmin Qətnamə itirilmiş sənədləri əvəzləyən sənəd kimi çıxış edəcəkdir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Savalan” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati-İqtisadi Kollegiyasının 9 fevral 2016-cı il tarixli qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” 04 oktyabr 2016-cı il tarixli Qərarının da mövqeyinə əsasən “mülkiyyət hüquqlarının və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində dövlət qeydiyyatına alınmasından imtina edilməsi üçün müəyyən edilmiş hallar” “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 15.1-ci maddəsində konkret olaraq sadalanmışdır [9]. Göründüyü kimi, qanunvericilikdə hüquqların dövlət qeydiyyatına alınmasından imtinanın əsasları dəqiq göstərilmişdir. Belə nəticəyə gəlinir ki, “mülkiyyət hüquqlarının və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində dövlət qeydiyyatına alınmasından imtina edilməsi üçün müəyyən edilmiş hallar” ın dəqiq siyahısının müəyyən edilməsi inzibati orqanın formal mülahizələrinə əsasən qanunda nəzərdə tutulmayan əsasla imtina etməsini məhdudlaşdıran hal olmalıdır.

Bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının və ya digər əşya hüquqlarının qeydiyyata alınması ilə mübahisəli məqamlardan biri də inzibati qaydada verilən iddiaların hansı növü ilə məhkəməyə müraciət edilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, bir çox hallar bağ sahələri üzərində mülkiyyət hüquqlarının və ya digər əşya hüquqlarının dövlət qeydiyyatına alınması məqsədilə inzibati məhkəmələrə məcburetmə haqqında iddia ilə müraciət olunur. Bu isə müxtəlif səbəblərdən iddianın mümkünsüz sayılması ilə nəticələnə bilir. Birinci mümkünsüz səbəbi ondan ibarət olur ki, ümumiyyətlə yanlış iddia növü ilə məhkəməyə müraciət edilmiş olur. Bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının qeydiyyata alınması və iddiaçının adına çıxarışın verilməsi ilə bağlı tələb məcburetmə haqqında iddianın əhatə dairəsinə düşməyəcəkdir. Bunun birinci səbəbi ondan ibarətdir ki, bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınması ilə bağlı çıxarış inzibati akt deyildir. Məcburetmə haqqında iddia ilə məhkəməyə müraciət edilə bilməsi üçün qəbul edilməsi tələb olunan akt inzibati akt olmalıdır. “İnzibati icraat haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.0.2-ci maddəsinə əsasən inzibati akt dedikdə elə akt başa düşülür ki, həmin akt aşağıdakı xüsusiyyətlərin hamısına malik olsun [11].

1. Publik hüquqi sahəsinə malik olan məsələni həll etsin və ya nizama salsın;

2. Konkret məsələni tənzimləsin;

3. Ünvanlandığı hüquqi və ya fiziki şəxs (şəxslər) üçün hüquqi nəticələr yaratsın;

4. Qərar, sərəncam və ya digər növdə olan hakimiyyət tədbiri olsun.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin müəyyən etdiyi mövqeyə əsasən bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına dair çıxarış yuxarıda göstərilən tələblərə cavab vermədiyindən inzibati akt kimi xarakterizə oluna bilməz. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” Qərarına əsasən, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 14.3 və 178.1-ci maddələrində qeyd edilmişdir ki, dövlət qeydiyyatına alınmalı olan hüquqlar, qanunda digər qayda nəzərdə tutulmadığı halda, qeydiyyata alındığı andan yaranır. Şəxsin mülkiyyət hüququ faktiki olaraq onun adına əmlakın DƏDRX-də qeydiyyata alındığı andan yaranır. Daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindən Çıxarış isə həmin qeydiyyatı əks etdirən sənəddir və hər bir halda inzibati akt kimi qiymətləndirilə bilməz [13]. Bu baxımdan bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına dair məcburetmə haqqında iddia ilə müraciət edilməsi işə baxan hakim tərəfindən iddianın mümkünsüz sayılması ilə nəticələnəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məcburetmə haqqında iddialar inzibati orqanlar tərəfindən inzibati aktın qəbul edilməsi ilə bağlı olan iddialardır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi artıq çıxarışın xarakteri ilə bağlı konkret mövqe müəyyənləşdirdiyindən inzibati məhkəmələrdən göstərilən iddianı mümkünsüz sayması ilə bağlı məsələ mübahisəsiz olaraq qəbul ediləndir. Vətəndaş bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınması və bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasına dair çıxarış, plan-ölçü sənədlərinin və texniki pasportun verilməsi ilə bağlı öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə məhkəməyə müraciət etməlidir. Öhdəliyin icrası haqqında iddia inzibati orqanı faktiki xarakterli hərəkəti etməyə məcbur edən iddia növüdür [26]. Bu iddia faktiki xarakterli hərəkətdən və ya həyata keçirilməli olan faktiki xarakterli hərəkətin edilməməsi nəticəsində hüquqları pozulmuş maraqlı şəxsin inzibati məhkəməyə müraciət etməsi ilə qaldırıla bilər [27, 263].

Mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddialarda olduğu kimi öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə məhkəməyə müraciət edilə bilməsi üçün ilk növbədə inzibati orqana müraciət etmək lazımdır. Əgər inzibati orqan tərəfindən faktiki xarakterli hərəkətin edilməsindən imtina olunmuşdursa, bu halda yuxarı orqana müraciət etmədən inzibati məhkəməyə müraciət edilə bilər [26].

Bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyatının həyata keçirilməsi məqsədilə öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə inzibati məhkəməyə müraciət edilməsi üçün iki əsas fərqləndirə bilərik. Bu əsaslar iddiaçının maraqlı olduğu faktiki xarakterli fəaliyyətin xarakterindən asılı olaraq müəyyən edilir. Belə ki, iddiaçının müraciətinə inzibati orqan tərəfindən açıq şəkildə imtina edilmişdirsə, bu halda “imtinaya qarşı iddia (Versagungsgegenklage)" öhdəliyin icrası haqqında iddianın əsası qismində çıxış edəcəkdir. Əgər inzibati orqan maraqlı şəxsin müraciətinə münasibətdə hərəkətsiz qalmışdırsa, bu halda öhdəliyin icrası haqqında iddianın əsasını “hərəkətsizliyə qarşı iddia (Untätigkeitsklage)" təşkil edəcəkdir [ 25, 63].

Azərbaycan Respublikası inzibati prosessual qanunvericiliyinin tələblərinə müvafiq olaraq öhdəliyin icrası haqqında iddialarda iddia müddəti olmadığından bəzi hallarda vətəndaşlar uzun müddət sonra məhkəməyə müraciət edirlər. Bu isə praktikada ciddi çətinliklər doğurur. Belə ki, müvafiq qurumun imtinasını aldıqdan bir neçə il sonra belə həmin imtina məktubunu iddia ərizəsinə əlavə etməklə inzibati məhkəməyə müraciət etmək halı müşahidə olunur. Belə olan halda inzibati mübahisəyə baxan məhkəmə həm vətəndaşın iddianın təmin edilməsinə ehtiyacını düzgün müəyyən edə bilmir, həm də əgər cari vaxtda müvafiq quruma müraciət etsə idi, hansı cavabla qarşılaşacağını müəyyən etmək imkanından məhrum olur. Bu baxımdan hesab edirik ki, bu cür halların qarşısını almaq üçün bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınması ilə bağlı iddialarla məhkəməyə müraciət etmək üçün qanunvericilikdə konkret iddia müddəti nəzərdə tutulmalıdır. Hesab edirik ki, belə müddətin qanunvericilik səviyyəsində təsbiti həm məhkəmələrin yükünü azaldacaq, həm də vətəndaşlar tərəfindən yol verilən sui-istifadə hallarının qarşısını alacaqdır. Həmçinin artıq bir çox iddiaların öhdəliyin icrası növündə iddia kimi qiymətləndirilməsi iddianın növləri arasındakı sərhədi müəyyən etməyə mane olur. Bu baxımdan hesab edirik ki, inzibati prosessual qanunvericilikdə iddianın növləri arasında dəqiq fərqləndirici əlamətlər müəyyən edilməli, xüsusilə inzibati akt kimi səciyyələndirilə bilən aktların dəqiq olmasa da, müəyyən siyahısı təsbit edilməlidir. Hesab edirik ki, göstərilən halda öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə məcburetmə haqqında iddia arasındakı dəqiq sərhəd müəyyən ediləcəkdir.

Bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydə alınması ilə bağlı qanunvericilik konkret tələblər müəyyən etmişdir. Lakin praktikada inzibati orqanlar, vətəndaşlar, vəkillər, o cümlədən inzibati mübahisəyə baxan hakimlər tərəfindən yol verilən səhvlər bağ sahəsi üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının dövlət reyestrində qeydə alınması ilə bağlı çətinliklərə səbəb olur. Bundan başqa, bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının rəsmiləşdirilməsi ilə qanunvericiliyin tələblərinin dəqiqləşdirilməsi zərurəti vardır. Daşınmaz əmlakın bir növü kimi xarakterizə olan bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının əmələ gəlməsi, hüquqlarının məhdudlaşdırılması və xitamı fərqli əsaslara söykəndiyindən hesab edirik ki, qanunvericilikdə bu daşınmaz əmlak növü üzərində mülkiyyət hüquqları ilə bağlı məsələlərin fərqləndirilməsi zərurəti vardır. Aparılan tədqiqatla aşağıdakı nəticələrə gəlinmişdir:

1. Maraqlı şəxsin adının bağçılıq yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısında olmaması ilə bağlı mübahisələrə məhkəmədə baxılarkən maraqlı şəxsin adının sonradan siyahıya daxil edilməsinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada daxil edilib-edilməməsi təsdiq və sübut olunmalıdır. Maraqlı şəxs adının siyahıya sonradan daxil edilməsinin qanuniliyini təsdiq və sübut edən sənədləri inzibati orqana təqdim etməlidir. Belə olan halda maraqlı şəxs müvafiq hüquqmüəyyənedici sənədlərin mövcudluğu halına və onun yaradacağı hüquqi nəticələrə istinad edə və iddia edə bilər. Əgər mübahisəyə inzibati məhkəmə tərəfindən baxılırsa, maraqlı şəxsin adının bağçılıq-yoldaşlıq təsərrüfatının üzvlərinin ilkin siyahısına qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada daxil edilməsinin qanuniliyi inzibati məhkəmələr tərəfindən araşdırılmalı və hüquqi qiymət verilməlidir.

2. Torpaq sahəsinin bağçılıq yoldaşlıq təsərrüfatının ayrıc aktına və bölgü sxeminə əsasən ayrılan ərazidən kənarda yerləşməsi ilə bağlı mübahisələrin, o cümlədən bağ sahəsi üzərində mülkiyyət hüququnu təsdiq edən çıxarışlarda yol verilən texniki səhvlərə görə maraqlı şəxsin mülkiyyət hüquqlarının qarşısının alınması məqsədilə Türkiyə Mədəni Qanununda təsbit edilmiş “Sicile güven ilkesi”nin Azərbaycan Respublikasının daşınmaz əmlakla bağlı qanunvericiliyində təsbitinin daha məqsədəmüvafiq olacağı qənaətindəyik. Belə ki, həmin prinsip əsasında sərhədlərlə bağlı yanlış məlumat mübahisə mövzusu olan bağ sahəsinin ərazisinin böyüməsi və kiçilməsi kimi nəticəni doğurduğundan, mülkiyyət hüququna dair qeydiyyat zamanı da sui-istifadə hallarının qarşısı alınacaqdır.

3. Azərbaycan Respublikası inzibati prosessual qanunvericiliyinin tələblərinə müvafiq olaraq öhdəliyin icrası haqqında iddialarda iddia müddəti olmadığından bəzi hallarda vətəndaşlar uzun müddət sonra məhkəməyə müraciət edirlər. Bu isə praktikada ciddi çətinliklər doğurur. Belə ki, müvafiq qurumun imtinasını aldıqdan bir neçə il sonra belə, həmin imtina məktubunu iddia ərizəsinə əlavə etməklə inzibati məhkəməyə müraciət etmək halı müşahidə olunur. Belə olan halda inzibati mübahisəyə baxan məhkəmə həm vətəndaşın iddianın təmin edilməsinə ehtiyacını düzgün müəyyən edə bilmir, həm də əgər cari vaxtda müvafiq quruma müraciət etsə idi, hansı cavabla qarşılaşacağını müəyyən etmək imkanından məhrum olur. Bu baxımdan hesab edirik ki, bu cür halların qarşısını almaq üçün bağ sahələri üzərində mülkiyyət və ya digər əşya hüquqlarının daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınması ilə bağlı iddialarla məhkəməyə müraciət etmək üçün qanunvericilikdə konkret iddia müddəti nəzərdə tutulmalıdır. Hesab edirik ki, belə müddətin qanunvericilik səviyyəsində təsbiti həm məhkəmələrin yükünü azaldacaq, həm də vətəndaşlar tərəfindən yol verilən sui-istifadə hallarının qarşısını alacaqdır. Həmçinin artıq bir çox iddiaların öhdəliyin icrası növündə iddia kimi qiymətləndirilməsi iddianın növləri arasındakı sərhədi müəyyən etməyə mane olur. Bu baxımdan hesab edirik ki, inzibati prosessual qanunvericilikdə iddianın növləri arasında dəqiq fərqləndirici əlamətlər müəyyən edilməli, xüsusilə inzibati akt kimi səciyyələndirilə bilən aktların dəqiq olmasa da, müəyyən siyahısı təsbit edilməlidir. Hesab edirik ki, göstərilən halda öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə məcburetmə haqqında iddia arasındakı dəqiq sərhəd müəyyən ediləcəkdir.

1. Azərbaycan Respublikası “Torpaq islahatı” haqqında Qanunu, https://e-qanun.az/framework/4207

2. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 2-1(102)-1842/2023 saylı 15.12.2023-cü il tarixli Qərarı, https://sc.supremecourt.gov.az/decision/show/2-1%255B102%255D-1842%2F2023

3. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 2-1(102)-2201/2023 saylı 02.11.2023-cü il tarixli Qərarı

4. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 2-1(102)-2212/2023 saylı 08.12.2023-cü il tarixli Qərarı, https://sc.supremecourt.gov.az/decision/show/2-1%255B102%255D-2212%2F2023

5. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 2-1(102)-2282/2023 saylı 02.11.2023-cü il tarixli Qərarı, https://sc.supremecourt.gov.az/decision/show/2-1%255B102%255D-2282%2F2023

6. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin 2-1(102)-472/2023 saylı 27.04.2023-cü il tarixli Qərarı, https://sc.supremecourt.gov.az/decision/show/2-1%255B102%255D-472%2F2023

7. Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin 28 oktyabr 2021-ci il tarixli, F-144 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş, “Daşınmaz Əmlakın Dövlət Kadastrı və Reyestri” (DƏDKR) publik hüquqi şəxsin Nizamnaməsi, https://dedkr.gov.az/az/page/view/1

8. Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsi, https://e-qanun.az/framework/46956

9. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun "Savalan" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin ºikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibatiİqtisadi Kollegiyasının 9 fevral 2016-cı il tarixli qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair» 04 oktyabr 2016-cı il tarixli Qərarı, https://constcourt.gov.az/az/decision/346

10. Azərbaycan Respublikasının “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli Qanunu, https://e-qanun.az/framework/5456

11. Azərbaycan Respublikasının İnzibati İcraat haqqında Qanunu, https://e-qanun.az/framework/11254

12. “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minənədək əldə edilmiş və yaranmış daşınmaz əmlak obyektləri üzərində hüquqların əldə edilməsini təsdiq edən sənədlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 yanvar 2015-ci il tarixli 439 nömrəli Fərmanı, https://e-qanun.az/framework/29097

13. “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” Qərarı, https://e-qanun.az/framework/27896

14. Orxan İsmayılov. İnzibati orqanların diskression səlahiyyətlərinin sərhədləri və inzibati məhkəmə nəzarəti.- Bakı: Füyuzat, -2024.-132s.

15. S.F. Əliyev. İnzibati hüquq.- Bakı: Elm və Təhsil,-2023- 636 s.

16. S.F. Əliyev. İnzibati hüquq. Bakı: Ləman Poliqrafiya nəşriyyatı,-2019- 725 s.

17. Səyyad Kərimov, Günəş Vəliyeva. İnzibati icraat haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunun kommentariyası.-Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, -2006.-464s.

18. Sübhan Əliyev. İnzibati Prosessual Məcəllənin Kommentariyası.- Bakı: Elm və Təhsil,-2024.-777s.

19. Akipek Jale,Akıntürk Turgut.Eşya Hukuku.-İstanbul: Beta yayınlar,-2009-624s.

20. Ayan Mehmet. Eşya Hukuku I, Zilyedlik ve Tapu Sicili.5. Bası. -Konya:Mimoza yayınlar,- 2010,-385s.

21. Esener Turhan,Güven Kudret, Eşya Hukuku.4. Bası.- Ankara: Yetkin Hukuk Yayınları,-2008,-1034 s.

22. Safa Reisoğlu.Türk Eşya Hukuku. C. I, Gözden Geçirilmiş Yedinci Bası.- Ankara: Sevinç Matbaası,- 1984- 497s.

23. Saymen Ferit, H.Elbir, Halid K.Türk Eşya Hukuku Dersleri.-İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları,-1963,-684 s.

24. Türkiye Medeni Kanunu, https://www.tesud.org.tr/mevzuat/turk-medeni-kanunu-15

25. Bickenbach, Christian, Das Bescheidungsurteil als Ergebnis einer Verpflichtungsklage.-Berlin: Duncker & Humboldt, -2006,-248 p.

26. Verwaltungsgerichtsordnung der Bundesrepublik Deutschland, https://www.gesetze-im-internet.de/vwvfg/

27. Stroink & van der Linden, Judicial Lawmaking and Administrative Law.-Leuven: Intersentia, -2005,-630 p.