Vəkili tənqid mədəniyyəti

Gündəm...

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, son zamanlar müxtəlif sosial şəbəkələrlə yanaşı bir neçə audiovizual əsərdə vəkillik institutuna, eləcə də vəkil peşəsinə mənfi təsir gücünə malik münasibətlər sərgilənir. Bu münasibətlər əsassız olmaqla yanaşı, konkret olaraq bir və ya bir neçə vəkilə deyil, ümumi olaraq vəkillik institutuna qarşı yönələn bir münasibətdir. Bu münasibətlər hər hansı bir sübuta söykənmədən yalnız şəxsi şüur məhsulu kimi təqdim edilsə də, bəzən cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmır, nəticədə vəkillik institutunun nüfuzuna təsir edəcək yanlış fikirlərin formalaşmasına gətirib çıxardır. Belə ki, istər əsassızlıq, istərsə də bu münasibətlərə vəkillər tərəfindən cavab verilməsinin etik qaydada gözlənilməsi və hətta zəruri sayılmaması bəzən bu tənqidlərin əsaslı olması kimi effekt yaradır.

Belə münasibət müəllifləri ifadə azadlığından, bu münasibəti yayımlayan yayımçılar yayım azadlığından istifadə etməyi düşünsələr də, bu düşüncədən doğan hərəkət həm ifadə, həm də yayım azadlığının sərhədlərini aşmaqdadır. Bu aşıntı qanun qarşısında müvafiq məsuliyyət daşımanı göz önünə alsa da, bəzən istər müəlliflər, istərsə də yayımçılar bu halı görməzdən gəlirlər, lakin qanun qanundur və qanunu bilməmək, yaxud görməzdən gəlmək şəxsi məsuliyyətdən azad etmir.

Səbəb...

Vəkillik peşəsi cəmiyyət tərəfindən mütəmadi olaraq münasibət bildirilən, eləcə də tənqid obyekti olan peşələrdən bəlkə də birincisidir, çünki bu birbaşa peşə daşıyıcları və onlara tətbiq edilən qaydalarla bağlıdır.

Əgər biz yazılı mənbələrə istinad etsək, görərik ki, vəkillik institunun özəyini təşkil edən müdafiəçi obrazı cəmiyyət üzvləri arasında seçilən şəxslərdən (Qay, Papinian və s.) başlayaraq ilahiləşdirilmiş şəxslərə (İsa Məsih və s.) qədər bir yol keçmişdir. Əbəs yerə bəzən vəkil peşəsinə “Tanrının nəzarətində olan peşə” deyilmir, çünki müdafiəçi lazım olanda (“...həqiqətən, Allah iman gətirmiş kəsləri müdafiə edir” (Quran 22:38), “...əgər kimsə bir günah iş tutsa Atanın yanında saleh olan İsa Məsih kimi vəkilimiz var” (Yəhyanın birinci məktubu, 2:1), müdafiə üçün söz söylənməsi gərəkli sayılanda da (“...özünüzü necə müdafiə edəcəyiniz və yaxud nə deyəcəyiniz barədə qayğı çəkməyin. Müqəddəs Ruh sizə o anda nə deməli olduğunuzu öyrədəcək” (Luka, 12:11-12)) Tanrının dəstəyi öz sözünü deyəcəkdir.

Tarixin istənilən mərhələsinə səyahət edilsə müəyyən olunar ki, geridə qalan yüz illər ərzində bu peşəyə tənqidi münasibət tarixin demək olar ki, hər dönəmində nəzərə çarpıb. Bu tənqidlər nəinki sözlərlə, hətta yaradıcılıq əsərlərində də (rəssam Onore Viktoren Domenin (1808-1879) litoqrafiyaları, yazıçı Cerom Devid Selincerin (1919-2010) “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan”, Viktor Hüqonun (1802-1885) “Edamdan bir gün əvvəl” əsərləri və s.), müxtəlif peşə sahibləri (rəssam, yazıçı və s.) tərəfindən diqqətə çatdırılıb.

Münasibətlərin bir hissəsini təşkil edən tənqidlərin səbəbi bəzən ən adi hadisədən (cinayətkarı müdafiə etmək, vəkilin yüksək səslə danışması və s.) başlayaraq ən adi münasibətə (mübahisənin uğurlu nəticə ilə tamamlanması, vəkilin geyimi və s.) qədər davam edir. Bəzən də daha ciddi səbəblər mövcud olur, lakin sözügedən tənqidi münasibətin çatdırılması arzuolunmayan vəziyyətin dəyişdirilməsindən daha çox peşə etibarının zədələnməsinə xidmət etmiş olur. Bu halda ciddi səbəb kimi qəbul edilən fakt tənqid müəllifinin baxış bucağında kölgədə qalmaqla özünü tam şəkildə nümayiş etdirə bilmir.

Belə münasibətlərin formalaşması təbii ki, qəsdən edilən hərəkətdir və bəzən bu hərəkət cəmiyyətdə vəkil olmayan şəxslərin vəkil adından qanunsuz istifadə etmələri, bəzən də vəkil həmkarlarımızın düzgün olmayan, vəkil etikasından və davranış qaydalarından kənar hərəkətləri nəticəsində meydana gəlir. Hər bir halda qeyd olunan səbəblər qınanılmalı, lakin qınaq hərəkət sahibi olan fərdə qarşı, onun bir şəxsiyyət kimi düzgün olmayan davranışına qarşı olmalıdır.

Çatdırılma...

Bəzi hallarda ən ciddi səbəbli tənqid belə tənqid mədəniyyətinin sərhədlərini aşmış bir vəziyyətdə, yaxud ifadə (yayım) azadlığının geniş imkanlarından sui-istifadə etməklə diqqətə çatdırılır. Bu qəbuledilməzdir! Nəzərə almaq lazımdır ki, ifadə azadlığının imkanlarından istifadə edən vəkilin ədalət mühakiməsini tənqid etmək hüququ mövcuddur, lakin bu tənqid müəyyən sərhədləri aşmamalı (Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin “Kyprianou Kiprə qarşı” (2005) iş üzrə qərarı), nəinki məhkəmə hakimiyyətinin, eyni zamanda vəkilliyin nüfuzuna xələl gətirməməlidir. Çünki vəkilin məhkəmə zalında ifadə azadlığı hüququ qeyri-məhdud deyil və müəyyən maraqlar, məsələn, məhkəmənin nüfuzu bu hüququn məhdudlaşdırılması üçün kifayət edə bilər.

Vəkilliyə münasibətdə də tənqid müəllifi müəyyən sərhədləri gözləməlidir. Belə gözləntinin olmamasına səbəb bəzən tənqid müəlliflərinin hüquqi biliyinin yetərli olmaması, yaxud fərdi olaraq peşə daşıyıcısına qarşı yönəlmiş mənfi münasibətin mövcudluğu olur. Lakin səbəbdən asılı olmayaraq çatdırılma elə bir səviyyədə həyata keçirilməlidir ki, cəmiyyət tərəfindən vəkillik peşəsinə baxış müsbət mənada dəyişilməz qalsın, yəni tənqid əsaslı olsa belə bir tənqidə görə əzəli bir peşənin etibarı zədələnməsin.

Tənqidə baxış...

Tənqid ifadə azadlığının bir hissəsidir və əsaslı tənqid inkişafın başlıca meyarlarından biri kimi simvolizə edilir. Bu baxımdan vəkillik institutunun əsaslı tənqid obyektinə çevrilməsində müəyyən mənada bir inkişafa meyilli münasibət də gizlənmiş olur. Təbii ki, əsaslı tənqid müzakirə mövzusu ola bilməz, bundan yalnız və yalnız faydalanmaq mükündür.

Əsassız tənqidə gəlincə isə, tənqid mədəniyyətinin mövcudluğuna, onun mövcud qanunauyğunluqlarına zərbə endirəcək bir gücə malikdir. Unutmaq olmaz ki, əsaslı tənqiddən fərqli olaraq əsassız tənqid etibarın cəmiyyətin nəzərində zədələnməsinə hesablanmış bir maraqdır.

Əsassız tənqid öz növbəsində nəinki vəkillik institutunun, eləcə də hüquqi dövlət olan Azərbaycan Respublikasının siyasətinə tamamilə ziddir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, “vətəndaşların yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım almaq hüququnun həyata keçirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının etibarlı müdafiəsi və ədalət mühakiməsinin səmərəli fəaliyyəti üçün güclü və nüfuzlu vəkillik təsisatının böyük əhəmiyyəti vardır”. Məhz bu mövqenin davamı olaraq ölkə başçısı tərəfindən “Azərbaycan Respublikasında vəkilliyin inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” 22.02.2018-ci il tarixli Sərəncam qəbul edilmişdir. Ölkə başçısının vəkilliyin inkişafı ilə bağlı müvafiq siyasətinin davamlı olaraq həyata keçirildiyi, həmçinin dövlət tərəfindən vəkillərin rolunu lazımı qaydada təşviq və təmin edildiyi zaman yuxarıda qeyd olunan arzuolunmaz hallarla qarşılaşmaq vəkilliyin inkişafına mane olan hal kimi qiymətləndirilə bilər.

Bu məqamda diqqətə çatdırmaq faydalıdır ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 27 sentyabr 1990-cı il tarixində qəbul edilmiş “Vəkillərin roluna dair əsas Prinsiplər”in Preambulasında göstərilmişdir ki, vəkillərin lazımi rolunu təşviq etmək və təmin etmək vəzifəsində üzv dövlətlərə kömək etmək üçün tərtib edilmiş “Vəkillərin roluna dair əsas prinsiplər” hökumətlər tərəfindən öz milli qanunvericilikləri və təcrübələri çərçivəsində hörmət edilməli, nəzərə alınmalı və vəkillərin, eləcə də hakimlər, prokurorlar, icra və qanunvericilik orqanlarının üzvləri kimi digər şəxslərin və ümumilikdə ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılmalıdır.

Paşa Səfərov

Vəkillər Kollegiyasının Deontologiya Komitəsinin sədri