Məhkəmə şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiəsi ilə bağlı işlərə baxarkən hansı məsələləri nəzərə almalıdır?

Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiəsi ilə bağlı işlərə baxılması zamanı nəzərə alınması zəruri olan bir sıra məsələlər üzrə ötən il məhkəmələrə ünvanlanmış icmal məktubunun məzmununu diqqətinizə təqdim edirəm:

Bir çox hallarda bu kateqoriya işlərə baxılarkən səsləndirilmiş ifadələrin və ya yayılmış məlumatların şəxsin şərəfini, ləyaqətini və işgüzar nüfuzunu ləkələməsi halının müəyyən edilməsi üzrə məhkəmələr tərəfindən buna zərurət olmadan məhkəmə - linqvistik ekspertizaları təyin edilir. Halbuki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 97.1-ci maddəsində göstərilir ki, “işə baxılarkən xüsusi bilik tələb olunan sualları izah etmək üçün məhkəmə işdə iştirak edən şəxsin vəsatəti və ya öz təşəbbüsü ilə ekspertiza təyin edə bilər”.

Eyni zamanda, “Dövlət məhkəmə ekspertizası fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 3-cü maddəsinin tələbinə görə “məhkəmə ekspertizası fəaliyyətinin əsas vəzifəsi elm, texnika, incəsənət, sənətkarlıq və başqa sahələr üzrə xüsusi bilik əsasında sübut əhəmiyyətinə malik olan faktiki halların müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir”.

Qeyd edilən maddələrin məzmunundan görünür ki, məhkəmə o halda ekspertiza təyin etmək hüququna malikdir ki, iş üzrə araşdırılan məsələlərin müəyyən edilməsi xüsusi bilik tələb edilən sahəyə aid olsun. Göstərilən işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi isə onu göstərir ki, bir çox hallarda ifadə və məlumatların məna, məzmun və ifadə tərzi baxımından şəxsin şərəfini, ləyaqətini və işgüzar nüfuzunu ləkələməsinin xüsusi bilik tələb edilmədən cəmiyyətdə mövcud olan sosial-əxlaqi dəyərlər baxımından qiymətləndirmə aparmaqla hakimin özü tərəfindən və bəzi hallarda “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndən (http://www.azerbaycandili.az/Vocabularies/List linki üzrə yüklənilməsi mümkündür) istifadə etməklə asanlıqla müəyyən edilməsinin mümkünlüyünə baxmayaraq, iş üzrə məhkəmə-linqvistik ekspertizaları təyin edilir. Bu isə son nəticədə işlərə baxılmasında süründürməçiliyə və artıq vaxt itkisinə səbəb olur.

Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzindən əldə edilmiş məlumata əsasən məhkəmə-linqvistik ekspertizalarının təyin edilməsi zamanı məhkəmələr tərəfindən xüsusi bilik tələb etməyən aydın anlaşılan söz və ifadələrlə bağlı (məs., “şərəfsiz”, “alçaq”, “dələduz”, “həyasız”, “qanmaz” və s. kimi) şərəf və ləyaqətin alçalması məsələsinə dair suallar qoyulmaqla yanaşı, bir sıra hallarda ekspert qarşısında hüquqi xarakterli və ekspertin xüsusi biliyindən kənar məsələlərə dair suallar qoyulur (məs., “...... ifadələrdə təhqir cinayətinin tərkibi vardırmı”; “...... ifadələr böhtan sayılırmı” ), habelə şərəf və ləyaqətə toxunub-toxunmadığının müəyyən edilməsi xüsusi bilik tələb etməyən nalayiq şəkildə ifadə olunan sözlər və açıq söyüşlərdən ibarət materiallar təqdim edilərək (şifahi və ya yazılı şəkildə) müvafiq rəyin verilməsi tələb olunur.

Bu baxımdan, məhkəmələrə qeyd edilən kateqoriya işlərə baxılarkən yuxarıda istinad edilən hallarda işin ağlabatan müddətdə baxılmasının qarşısını alan, lüzumsuz linqvistik ekspertizaların keçirilməsindən çəkinmələri tövsiyə edilir. Şərəf və ləyaqətin müdafiəsi ilə bağlı iddia tələbləri üzrə işlərin təhlili onu da aşkara çıxarmışdır ki, bəzən istinad edilən bu iki məfhum arasında diferensiasiya aparılmır. Belə ki, bir çox hallarda mənəvi zərər tələbi ilə bağlı iddialar, iddianın əsasının şərəf, yoxsa ləyaqətin alçaldılması ilə bağlı olmasının fərqinə varmadan, ifadə edilmiş yalan məlumatların və ya ittihamedici ifadələrin yalnız yayılmaması əsası ilə rədd edilir.

Halbuki, həm şərəf, həm də ləyaqət insanda yüksək mənəvi keyfiyyətləri göstərən xassələrin məcmusu olsa da, şərəf bu xüsusiyyətlərə görə hər hansı şəxsə ətrafdan verilən dəyəri, qiyməti ehtiva edirsə, ləyaqət həmin xassələrin dəyərini dərk edən şəxsin özünə qarşı duyduğu ehtiram hissidir. Bu baxımdan şəxsin şərəfinin alçaldılmış hesab edilməsi üçün yalan məlumatların və ya ittihamedici ifadələrin ən azı bir neçə şəxs arasında yayılmasının tələb edildiyi halda, ləyaqətin alçaldılmış hesab edilməsi üçün belə ifadələrin üçüncü şəxslərin iştirakı olmadan da şəxsə bildirilməsi kifayət edir.
Odur ki, hətta yayılma halı olmadan da ünvanlandığı şəxsin şəxsiyyətinə uyğun olmayan, açıq-aşkar alçaldıcı, nüfuzdan salan, ağır cinayətlərdə ittiham edən ifadələrin ona bildirilməsinin sübuta yetirilməsi, sonuncunun ləyaqətinin alçaldılması əsası ilə keçirdiyi iztirab və sarsıntının əvəzi olaraq məhkəmə qaydasında mənəvi zərərin tutulmasını istisna etmir.

Beləliklə, istinad olunanlar baxımından, məhkəmələrə bu kateqoriyadan olan işlər üzrə iddialara baxılarkən, ilk növbədə şərəf və ləyaqət məfhumları arasında qeyd edilən diferensiasiyanın aparılmasının vacibliyi, habelə bu işlər üzrə məhkəmə-linqvistik ekspertizalarının təyin edilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 97.1-ci maddəsinin və “Dövlət məhkəmə ekspertizası fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə riayət edilməsinin zəruriliyinə diqqət yetirmələri tövsiyə edilir.

Sənan Hacıyev

Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının sədri