Ana səhifə
Hüquqi maarifləndirmə

Mülki hüquqda əsassız varlanma: iddia qaldırarkən nəzərə alınmalı məqamlar

12:02

Cəmiyyətdə iqtisadi imkanların, rəqəmsal texnologiyanın, e-ticarətin inkişafı müsbət tendensiyalarla yanaşı, bəzi neqativ təzahürlərin də artmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, ənənəvi cəmiyyətdən fərqli olaraq tərəflər arasındakı etimaddan sui-istifadə hallarının, başqasının hesabına əsassız faydalanmaq istəyinin üsulları da inkişaf etmişdir. Bu isə təbii ki, əsassız varlanmanın yeni formalarını, yeni qazanma fürsətlərini üzə çıxarmışdır. Belə ki, əvvəllər alqı-satqı, sifariş və ya xidmət almaq, pul köçürmək üçün hansısa ofisə, banka gedən şəxslə satıcı, podratçı və ya bank arasında əsassız varlanma ehtimalı az idisə, hazırda sosial şəbəkələr, onlayn səhifələr, internet reklamları və s. vasitəsilə bu ehtimal daha da artmışdır.

Əsassız varlanma institutu mülki dövriyyədə təhlükəsizliyin, ictimai qaydanın, cəmiyyətin mənəviyyatının, mülki dövriyyə iştirakçılarının hüquq və azadlıqlarının qorunmasında vacib əhəmiyyət daşıyır. Əsassız varlanma - müasir hüquq sistemlərində məhrum olan tərəfin ziyanına olaraq faydalanan tərəfin heç bir hüquqi əsas olmadan qazanması və varlanması kimi qəbul edilir. Bu institut hüquqda yeni olmayıb, qədim dövrlərə qədər gedib çıxan tarixə malikdir. Belə ki, başqasının ziyana uğraması hesabına varlanmaga yol verilməzliyə dair müddəa hələ qədim Roma hüququnun mənbələrindən olan Digestada belə ifadə olunmuşdu: “Bir şəxsin başqasının zərərinə və haqsız olaraq varlanmaması ədalət məsələsidir” (Iure naturae aequum est neminem cum alteriııs detrimento et iniuria fieri locupletiorem).

Hüquqşünasın hər hansı bir mülki mübahisə ilə tanış olarkən ilk vəzifəsi iddia tələbinin hüquqi əsasını düzgün tapmaq, əsası təşkil edən qanun normasının dispozisiya şərtlərini müəyyən etmək, həmin şərtlərin konkret kazusda mövcud olub-olmamasını yoxlamaq və ona uyğun məsuliyyət və müdafiə mexanizminə əsaslanmaqla faktiki halları araşdırmağa başlamaqdır. Yanlış qaldırılan iddia tələbi doğru istiqamətdə sübutlar toplamağa, işin düzgün həlli üçün əhəmiyyətli olan məqamlara, müdafiə mexanizmlərinə diqqət yetirməyə mane olur. Belə ki, öhdəlikdən yaranan borcla əsassız varlanmadan, deliktdən yaranan borc fərqli məsuliyyət mexanizmləri nəzərdə tutduğu kimi, fərqli iddia müddəti və ya kəsici müddət də nəzərdə tutur.

Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyi mülki hüquq münasibətləri subyektlərinin hüquqi vəziyyətini, mülkiyyət hüququnun və başqa əmlak hüquqlarının əmələ gəlməsi əsaslarını və həyata keçirilməsi qaydasını müəyyənləşdirir, müqavilə və digər öhdəlik münasibətlərini, habelə sair əmlak münasibətlərini və onlarla bağlı olan şəxsi qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləyir. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 14.2 və 14.2.7-ci maddəsinə görə mülki hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsinin əsaslarından biri də əsassız varlanmadır. Əsassız varlanma qanundan əmələ gələn öhdəlikdir.

Qeyd edək ki, respublikamızın 2005-ci ilə qədər qüvvədə olan mülki qanunvericiliyinə əsasən, əsassız varlanmaya dair iddia irəli sürə bilmək üçün iddiaçı tərəfin maddi vəziyyətindəki azalma ilə varlanmış tərəfin maddi vəziyyətindəki artım arasında səbəbli əlaqənin, yəni, “bir tərəfin kasıblaşma şərti”- nin mövcud olması lazım idi. 2005-ci il 24 iyun tarixli qanunla Mülki Məcəllədə əsassız varlanmanın anlayışını müəyyənləşdirən 1091.1-ci maddəsindən "əmlakından nə isə götürmüş olsun" sözləri çıxarılaraq “hesabına əmlak əldə etsin” sözləri daxil edilməklə əsassız varlanmanın hüquqi konstruksiyası dəyişdirildi.

Hazırda Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə əsasən, heç bir kasıblaşma, maliyyə vəziyyətində azalma olmadan da iddiaçı varlanan şəxsin məhz onun hesabına “müəyyən məbləğdə fayda əldə etdiyinə, qazandığına” istinad etməklə əsassız varlanma barədə iddia tələbi irəli sürə bilər. Belə ki, Mülki Məcəllənin 1091.1. maddəsinə əsasən, əsassız varlanan o şəxs (varlanmış şəxs) sayılır ki, hüquqi əsas olmadan başqa şəxsin (məhrum olanın) hesabına əmlak əldə etsin.

Nəzərə almaq lazımdır ki, qanunvericilikdə birbaşa nəzərdə tutulmasa da, mülki doktrinaya görə əsassız vartlanma yalnız pulun, əmlakın artması ilə deyil, həm də aktivin artması və ya passivin azalması ilə baş verə bilər.

Hüquqşünasın əmələ düzgün hüquqi qiymət verməsi mühüm sosial və hüquqi əhəmiyyətə malik nəticəsi olan hüquqi təfəkkür prosesi olub, iddia tələbinin hüquqi əsasının düzgün müəyyənləşdirilməsi, maddi hüquq normalarına doğru istinadla nəticələnir. İddia tələbinin hüquqi əsasının yanlış müəyyən olunması əvvəldən yanlış istiqamətdə gedilən yola bənzəyir, nə qədər getsən də doğru ünvana çatmaq mümkün olmur.

Təcrübəni təhlil etdikdə müəyyən olunur ki, əsassız varlanmanın müxtəlif təzahür formaları ilə yanaşı, mahiyyətinə görə əsassız varlanma olmayan, amma, əsassız varlanma ilə qarışıq salınan işlər də mövcuddur.

Həm mülki hüquq nəzəriyyəsi, həm də mülki qanunvericilik əsassız varlanmanın mövcudluğunu əsasən başqa heç bir hüquqi əsasın olmadığı təqdirdə qəbul edir. Hətta, işin faktiki hallarından müxtəlif normaların dispozisiyasındakı halların paralel mövcudluğu müşahidə olunduğu təqdirdə belə yalnız dominant normaya istinad olunmaşı tövsiyə olunur.

Müşahidələr göstərir ki, təcrübədə əsassız varlanma kimi qiymətləndirilən münasibətlərin içində müqavilə münasibətləri üstünlük təşkil edir. Halbuki, predmetindən asılı olmayaraq əgər tərəflər arasındakı mübahisə, tələb və ya varlanma müqavilədən yaranıbsa demək ki, hüquqi əsas vardır, əsassız varlanmadan söhbət gedə bilməz. Qeyd edək ki, təcrübədə daha çox qarışdırılan və yanlış olaraq əsassız varlanma kimi yanaşılan mübahisələr alqı-satqı, podrat və borc müqavilələrindən yaranır.

Bəzi hallarda alqı-satqıdan, podratdan yaranan borc ilə borc müqaviləsindən yaranan borc münasibətləri qarışdırılır. Yanlış olaraq borc kimi qiymətləndirən müqaviləyə isə imperativ formaya riayət olunmadan bağlandığı üçün etibarsız borc müqaviləsi kimi yanaşılır və nəticədə tam fərqli müdafiə və təminat mexanizmlərinə müraciət olunur.

Məsələn, podrat müqaviləsindən irəli gələn mübahisə yanlışlıqla əsassız varlanma kimi qiymətləndirildiyindən cavabdeh tərəfin vəkili əsassız varlanmaya dair iddia müddətinin tətbiqinə dair ərizə verir. Və ya, nisyə alqı-satqıdan yaranan mübahisə əsassız varlanma kimi qiymətləndirilir və iddia ərizəsində illik gecikmə faizi də tələb kimi irəli sürülür. Halbuki, bu münasibətlərin hüquqi təbiəti, konstruksiyası müdafiə və məsuliyyət mexanizmləri tam fərqlidir.

Beləliklə, təcrübədə bəzən aşağıdakı halların da iddia ərizələrində yanlış olaraq əsassız varlanmadan yaranan iddia tələbi kimi qoyulduğunu görmək olur:

- Müqavilədən yaranan mübahisəyə dair tələb;

- Barəsində hökm çıxmış əməllə (məsələn, oğurluqla) zərərçəkmişə vurulan zərərin ödənilməsinə dair tələb;

- İşçinin öz əmək funksiyaları yerinə yetirən zaman hüquqazidd hərəkətindən yaranan tələb;

- Cavabdehin iddiaçının hesabına heç bir əmlak əldə etmədiyi, əksinə həm öz əmlakına, həm də iddiaçının əmlakına zərər vurmasından yaranan tələb s.

Əsassız varlanmaya dair iddia tələbləri üzrə aşağıdakı məsələlərin müəyyənləşdirilməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir:

- iddia tələbinin hüquqi əsası;

- tərəflər arasındakı münasibətin real xarakteri;

- geri qaytarma vəzifəsinin əsası və həcmi;

- geri qaytarmanın şamil olunduğu və olunmadığı hallar;

- qaytarma tələbini istisna edən hallar;

- vicdanlı və ya vicdansız sahiblik faktı;

- varlanmış şəxsin xərclərinin kompensasiyası;

- pozulmuş hüquqların müdafiə mexanizmi və s.

Nəzərə alınmalıdır ki, əsassız varlanma institutu “istisna xarakterli” əsaslandırma institutudur. Yəni, yalnız istisna hallarda, iddia tələbinin əsaslana biləcəyi başqa hüquqi əsas olmadığı təqdirdə əsassız varlanmaya istinad etmək olar.

Nazənin Hüseynova, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Bakı Dövlət Universitetinin “Mülki proses və kommersiya hüququ” kafedrasının müəllimi