İnzibati müqavilələrin anlayışı, xüsusiyyətləri, mülki müqavilələrlə oxşar və fərqli cəhətləri

Dövlət idarəetməsi prosesində bəzən elə məsələlər olur ki, onları birtərəfli qərar (və ya akt) verilməsi yolu ilə həll etmək olmur. İş görülməsi və ya mal alınması üçün idarəetmə orqanları birtərəfli icra edilməli qərar qəbul edə bilmirlər. Belə məsələlər müqavilə bağlamaqla həyata keçirilir. Qeyd edilən hallarda birtərəfli məcburi qərarlar çıxarmaq hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması kimi çıxış edir. Məsələn, dövlət orqanları şəxsin mülkiyyətindəki əmlakı özünün müəyyən etdiyi qiymətə ala bilmir və s. Həmin müqavilələr inzibati müqavilələr adlanır. İnzibati müqavilələrin öyrənilməsinin əsas məqsədi həm müqavilə tərəflərinin, həm də müqavilənin bu və ya digər formada hüquq və mənafelərini pozduğu digər şəxslərin maraqlarının müdafiəsi üçün müsbət təklif verilməsidir. İnzibati müqavilə institutu Azərbaycan Respublikasında geniş tədqiq edilmədiyindən həmin müqavilələrlə bağlı mübahisələrin həlli xeyli çətinlik doğurur. Nəzəri araşdırılmanın məhdud aparılması praktikada da öz təsirini göstərməkdədir. Belə ki, məhkəmə tərcübəsində rast gəlinən hal ondan ibarətdir ki, inzibati müqavilənin əlamətləri dəqiq müəyyən edilmədiyindən məhkəmə aiddiyyətinin müəyyən edilməsi, o cümlədən aiddiyyət müəyyən edilsə belə mübahisənin praktiki həlli edilməsi mümkün olmur. Tərəfimizdən aparılan tədqiqatı məqsədinə çatmaq üçün bir çox dövlətlərin inzibati hüququna nəzər yetirilmişdir. İnzibati müqavilələrin fərqləndirilmə meyarları ilə elmi ədəbiyyatlarda irəli sürülmüş fikirlərin öyrənilməsi ilə dərindən araşdırılmışdır.

Müqavilə anlayışı inzibati hüquq sahəsində nəzərdən keçirilən zaman yeni anlam kəsb edir və fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Həmçinin publik hüququn özünəməxsus xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Publik hüquqda istifadə edilən müqavilə anlayışı mülki hüquqdakı müqavilə anlayışından fərqlidir. O, ictimai xidmətlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı olaraq mülki hüquqdakı “müqavilə” anlayışının məzmununu dəyişir və tənzimlənməsini publik hüquq normalarına tabe etdirir.

İnzibati müqavilə institutunun Azərbaycan Respublikasının inzibati hüququnda hüquqi cəhətdən sistematik və məntiqli əsasa söykənməsinə ehtiyac var. Bu səbəbədən məqalədə inzibati müqavilənin əlamətləri müxtəlif aspektlərdən öyrənilmiş, qanunvericilikdə boşluqlar müəyyən edilmişdir. İnzibati orqanların müqavilə münasibətləri genişləndiyindən ictimai maraqlarla bağlı müqavilələrdə mülki qanunvericilik müddəalarını tətbiq etmək düzgün olmazdı. İnzibati müqavilələr yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda bağlana bilər. Bu məsələ Dövlət satınalmaları haqqında Qanunda öz təsbitini tapmışdır. Qanunda istehsalat, malın satın alınması, iş və xidmətlərin görülməsi əks olunur, hər hansı ictimai xidmətin göstərilməsini bu qanuna əsasən həyata keçirmək mümkündür. Aparılan araşdırma nəticəsində inzibati müqavilənin anlayışı, xüsusiyyətləri, fərqləndirmə meyarları müəyyən edilmiş və həmin müqavilələrlə mülki (xüsusi) müqavilələr arasında oxşar və fərqli cəhətlər müəyyən edilmişdir. Həmçinin müxtəlif ölkələrin elmi ədəbiyyatlarından inzibati müqavilələrə dair fikirlər öyrənilməklə təklif və tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

İnzibati müqavilələrin anlayışı.

İnzibati orqan öz fəaliyyətini həyata keçirərkən birtərəfli aktlar qəbul etdiyi kimi qarşılıq razılaşma nəticəsində iki tərəfli aktlar da qəbul edilə bilər. İnzibati orqanın iki tərəfli müqavilələri “inzibati orqanın müqavilələri” adlanır. Belə ki, inzibati orqan öz fəaliyyətini həyata keçirən zaman müxtəlif mal və ya xidmətlərə ehtiyac [10, 183]. Lakin bu ehtiyaclarını hər zaman tək tərəfli aktlarla təmin etmək mümkün olmadığından, inzibati müqavilə bağlamaq yoluna müraciət edə bilər. Azərbaycan Respublikasının inzibati hüququnda da rast gəlinən hal ondan ibarətdir ki, inzibati müqavilə anlayışı və fərqləndirmə meyarları müəyyən edilmədiyindən inzibati orqanlarının bağladığı müqavilələrdən hansının publik hüquq normaları ilə tənzimlənməsinin aşkara çıxarılması da xeyli çətinlik doğurur.

İnzibati müqavilələr o halda bağlanır ki, inzibati orqan tək tərəfli əməliyyatlarla bütün fəaliyyəti həyata keçirə bilmir. Lakin hər bir halda inzibati müqavilənin bağlanması mütləq məcburiyyət deyildir. Həmçinin əksər ölkələrin təcrübəsində rast gəlinən ondan ibarətdir ki, inzibati müqavilələr yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda bağlanır.

İnzibati müqavilələr məhz publik hüquqa aiddir, inzibati orqanların inzibati müqavilələri birtərəfli qaydada dəyişdirmək səlahiyyəti kimi halın mövcudluğu da bunu sübut edir [17, 1961]. Mülki hüquqa aid müqavilələrdən fərqli olaraq, inzibati müqavilələr həmişə qanunla müəyyən edilmiş ictimai maraqların təmin edilməsi ilə bağlıdır və inzibati orqanlarının davamlı iştirakı ilə həyata keçirilir. Publik hüquq normalarının məqsədi ictimai maraqları qorumaq və müqavilə tərəfləri, yəni inzibati orqanlar ilə fiziki şəxs və ya hüquqi şəxslər arasındakı münasibətləri tənzimləməkdir [22, 200]. Bu normalar vasitəsilə inzibati müqavilənin bağlanma, onun icrası mexanizmləri, müqavilə tərəflərinin hüquq və vəzifələri, o cümlədən müqavilənin xitamı qaydası tənzimlənir.

İnzibati müqavilələr tarixi kontekstdə ilk dəfə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində dövlətlərin mülki qanunlarında tətbiq edilmişdir . İnzibati müqavilələr nəzəriyyəsi və onun əsas elementləri Fransada yaranmış və bu hüquq sahəsində mühüm təsirə malik olmuşdur. Müasir demokratik sistemlərdə inzibati müqavilələr əksər kontinental Avropa sistemləri tərəfindən, xüsusilə Fransa hüququnun təsiri altında olan sistemlərdə geniş şəkildə tanınır.

İnzibati müqavilələrdə tərəflərdən ən az biri inzibati orqan olmalıdır, lakin iki və ya daha çox tərəfin inzibati orqanın olması ehtimalı istisna edilmir. İnzibati müqavilənin bağlanmasının məqsədi inzibati hüquq sahəsinə aid olan qanunların müddəalarını nəzərə alaraq ümumi ictimai marağı təmin etməkdir. Əgər fikirləri ümumiləşdirərək anlayış versək, inzibati müqavilə publik hüquqi müddəalarla müəyyən edilmiş şərtlərlə inzibati orqan ilə fiziki və ya hüquqi şəxs arasında bağlanan ikitərəfli hüquqi aktdır.

Müqavilənin ikitərəfli akt xarakteri o deməkdir ki, onun bağlanması üçün hər iki tərəfin - bir tərəfdən inzibati orqanın, digər tərəfdən fiziki və ya hüquqi şəxsin iradə ifadəsi tələb olunur. Eyni zamanda, inzibati müqavilənin xüsusi müddəalarla tənzimlənməsi onun bağlanması üçün xüsusi prosedurun tələb olunduğunu nəzərdə tutur.

İnzibati müqavilənin əhəmiyyətinə görə, adətən yazılı formada bağlanır. İnzibati müqavilələrdə tərəflərin imzası ya tərəflərin özləri, ya da onların nümayəndələri tərəfindən həyata keçirilir.

Ümumiyyətlə, inzibati müqavilə, ictimai maraqları təmin etmək məqsədilə inzibati orqanlar ilə fiziki və ya hüquqi şəxs arasında bağlanan ikitərəfli hüquqi aktdır. İnzibati müqavilələr publik hüquq normaları ilə tənzimlənir və bu, mülki hüquq normaları ilə tənzimlənən mülki müqavilələrdən müəyyən qədər fərqlənir [20, 775].

İnzibati müqavilə adı altında elmi ədəbiyyatlarda, İngilis və Amerika hüququnda "hökumət müqavilələri" (government contracts) termini tez-tez istifadə edilir. Bu termin həm mərkəzi, həm də yerli idarəetmə orqanlarını inzibati orqanlar kimi qəbul edir və onlar tərəfindən bağlanılan müqaviləri də inzibati müqavilələr olaraq səciyyələndirir. Təbii Azərbaycan Respublikasının inzibati hüququ kontekstindən də baxdıqda bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çünki Azərbaycan Respublikasında inzibati orqanların əhatə dairəsi geniş müəyyən edilmişdir.

İnzibati müqavilələrdə tərəflərdən biri mütləq inzibati orqan olmalıdır. Lakin bəzi hallarda hər iki müqavilə tərəfi inzibati orqan ola bilər, məsələn, iki nazirlik arasında bağlanan inzibati müqavilələr. İnzibati müqavilə anlayışını müəyyən etmək üçün əvvəlcə onları digər inzibati fəaliyyət formalarından fərqləndirmək lazımdır. İkinci olaraq, müqaviləyə inzibati xarakter verən meyarları müəyyənləşdirmək vacibdir. Bundan əlavə inzibati hüquq sahəsində inzibati müqavilələrin inzibati aktları əvəz etmə üsulları da daxil olmaqla yeni mexanizmlərin hüquqi təhlili aparılması vacibdir.

İnzibati müqavilə aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə malikdir:

1. Müqavilənin subyektləri baxımdan müqavilə tərəflərindən biri həmişə inzibati orqan olmalıdır;

2. İnzibati müqavilənin məqsədi həmişə ümumi ictimai və ya dövlət marağını təmin etməyi hədəfləyir;

3. Müqavilənin bağlanması və həyata keçirilməsi üçün xüsusi şərtlər mövcuddur. Bu o deməkdir ki, inzibati müqavilənin bağlanması üçün xüsusi prosedur tələb olunur.

İnzibati müqavilə aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə malikdir:

1. Tərəflərin hüquqi qeyri-bərabərliyi - bu, inzibati müqavilənin müəyyənedici elementi kimi çıxış edir;

2. Dövlət qurumunun müqavilə azadlığının qanunla məhdudlaşdırılması;

3. İnzibati müqaviləndə inzibati orqanların “üstünlüyü” - bu, inzibati orqanın müqaviləni ləğv etdiyi hallarda həmişə inzibati orqanın ictimai maraqlarına üstünlük verir və zərər görmüş digər tərəfə kompensasiya ödənilməsini nəzərdə tutur.

4. İnzibati orqanın müqaviləni birtərəfli qaydada ləğv etmək hüququ - bu, ictimai maraqlar tələb etdikdə tətbiq olunur;

5. Dövlətin müqavilənin qaydalarını birtərəfli dəyişmək imkanı;

6. Hər iki tərəfin eyni məqsədi olması - bu, ictimai xidmətlərin təmin edilməsidir;

6. Müqavilənin tərtibinin rəsmi xarakter daşıması- bu onu göstərir ki, inzibati müqavilələr daha çox yazılı formada bağlanır.

Yuxarıda göstərilən xüsusiyyətlər inzibati müqaviləni müəyyən edən əsas elementlər hesab olunur. Əgər bu xüsusiyyətlərdən biri mövcud deyilsə, həmin müqavilə inzibati müqavilə sayıla bilməz. Bu xüsusiyyətlərə əsasən inzibati müqavilə ilə mülki müqavilə arasında fərq qoyulur. Mülki müqavilələrdən fərqli olaraq, inzibati müqavilələr inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənir.

Xüsusilə, müqavilə tərəflərinin qeyri-bərabərliyi xüsusiyyəti– yalnız tərəflərdən birinin xüsusi subyekt olduğu inzibati müqavilələrə aiddir. Bu cür müqavilələrdə əgər müqavilənin bağlanmasından sonra müvafiq qanunvericiliyin müəyyən etdiyi şərtlər ortaya çıxarsa və bu, müqavilə öhdəliklərinin icrasını mümkünsüz edərsə, inzibati orqanın müqaviləni birtərəfli qaydada ləğv etmək və ya dəyişmək hüququ vardır. Lakin tərəflərin yalnız inzibati orqanlar olduğu digər müqavilələr ola bilər ki, bu halda tərəflər daha bərabər hüquqlara malik olur və hər bir tərəf xüsusi hallarda müqaviləni birtərəfli ləğv etmək və ya dəyişmək hüququna malikdir.

Təcrübədə rast gəlinən hal bundan ibarətdir ki, inzibati orqanlarla şəxslər arasında bağlanılan müqavilər, inzibati hüquqda “İnzibati Müqavilələr” adı ilə öyrənilir. Halbuki inzibati müqavilələr ilə yanaşı inzibati orqanların mülki müqavilələr (əqdlər) bağlamaq hüququ da vardır. Bu halda həmin müqavilələrlə bağlı mübasilələrin məhkəmələr tərəfindən baxılıb həll edilməsini müəyyən etməkdə çətinlik doğurur. Belə ki, bilinən hal ondan ibarətdir ki, mülki müqavilələrdən doğan mübahisələr ümumi rayon (şəhər) məhkəmələr, inzibati müqavilələrdən irəli gələn mübahisələr isə inzibati məhkəmələrdən tərəfindən baxılır. Buna görə də inzibati orqanlar tərəfindən bağlanılan inzibati və mülki müqavilələr arasında sərhədi müəyyən etmək zərurəti meydana gəlmişdir. Qanunvericilikdə inzibati müqavilələrə anlayış verilmədiyindən, onların mülki müqavilələrdən hansı meyarlara fərqləndirilməsini müəyyən etmək çətinlik doğuran məqamdır.

İnzibati orqanların mülki müqavilələri onun mülki hüquq normalarına əsaslanaraq bağladığı müqavilələrdir. Bu müqavilələrlə bağlı yaranan mübahisələrin həlli ümumi rayon (şəhər) məhkəmələrinin yuridiksiyasına daxildir. Məsələn, inzibati orqana avadanlıq və ya ləvazimat alınması, daşıma, müxtəlif işlərin icrası və tikinti müqavilələri mülki hüquqi müqavilələrə nümunə hesab oluna bilər. Halbuki belə müqavilələr Fransa inzibati hüququnda inzibati müqavilələr hesab olunur. Lakin hesab edir ki, həmin müqavilələrə məhz mülki hüquq normalarının tətbiq edilməsinin mümkünlüyü həmin müqavilələrin inzibati xarakterini istisna edir. İnzibati orqanın müqavilələrinin hansılarının publik hüquq sahəsinə aid olması, hansılarının isə xüsusi hüquq sahəsinə aid olması isə mübahisə mövzusudur. Elmi ədəbiyyatlarda və məhkəmə qərarlarında inzibati müqavilələr və xüsusi müqavilələr arasında müqayisələlərin dəqiq olmaması müşahidə edilir [8, 224].

İnzibati müqavilələrin “müqavilə” xüsusiyyətinə malik olub-olmaması mübahisəlidir. Bu fikir ayrılığının əsas səbəbi isə tərəflər arasında bərabərsizliyin mövcud olmasıdır, yəni münasibətin şaquli xarakter daşımasıdır. Bir çox ölkələrin praktikasında rast gəlinən hal ondan ibarətdir ki, inzibati orqan inzibati müqavilələrin şərtlərinin birtərəfli qaydada dəyişdirmək, ləğv etmək baxımından müstəsna səlahiyyətlərə malik ola bilir. Duguit isə inzibati müqavilə ilə mülki ( xüsusi) müqavilə arasında fərqin olması fikrini qəbul etmir. Ona görə mülki hüquqi müqavilələrdən fərqli olan inzibati müqavilə anlayışı yoxdur. O, hesab edir ki, müqavilərə xas olan əlamətlərə nəzər saldıqda, bütün müqavilələr hər zaman eyni xüsusiyyətlərə malik olur və eyni hüquqi nəticələr doğurur. Bu səbəbdən Duguit hesab edir ki, inzibati müqavilə anlayışı mövcud deyildir, ictimai xidmət məqsədilə bağlanılan və “mübahisələrə baxılması inzibati məhkəmələrin səlahiyyətli olduğu müqavilələr” mövcuddur.

Bütün müzakirələrə və fikirlərə baxmayaraq, məhkəmə təcrübəsində xüsusi hüquqi müqavilələrdən fərqli olan inzibati müqavilələrin mövcudluğu roman-german sistemli ölkələr tərəfindən qəbul edilmişdir. Həmçinin inzibati müqavilələri mülki hüquqi müqavilələrdən fərqləndirən onun məqsədləri, hazırlanma və tətbiq edilmə üsullarıdır. İnzibati müqavilələrin mülki hüquq müqavilələrdən fərqləndirilməsinin zərurəti həmçinin fərdi mənafe ilə yanaşı ictimai mənafelərin qorunması və zərərin mövcudluğu baxımından həmin müqavilələrdən doğan mübahisələrə dair işlərin inzibati məhkəmələrin yuridiksiyasına aid olub-olmaması məsələsinin həll edilməsi ilə bağlıdır.

İnzibati orqanların bağladığı müqavilənin inzibati xarakter daşınması üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər mövcud olmadır:

Müqavilənin tərəflərindən biri inzibati orqan olmadır. İnzibati orqan dedikdə isə, Nazirlər Kabineti, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları, onların yerli (struktur) və digər qurumları, bələdiyyələr, habelə qanuna əsasən inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxs başa düşülür. İnzibati orqan anlayışı inzibati orqan anlayışından daha genişdir. Bələdiyyələr, publik hüquqi şəxslər inzibati orqan deyil, ancaq inzibati orqandır. İnzibati orqanların siyahısı “İnzibati orqanların Təsnifatı” nın təsdiq edilməsi haqqında 28 avqust 2007-ci il Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə müəyyən olunur. İİHQ-a görə inzibati akt qəbul etmək səlahiyyətinə malik olan orqanlar aşağıdakılardır:

1. Nazirlər Kabineti. Eyni zamanda Naxçıvan MR-in Nazirlər Kabineti də inzibati akt qəbul edir.

2. Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları. Bütün mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti var. Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hər hansı şöbəsi və ya departamenti tərəfindən qəbul olunan inzibati akt orqan tərəfindən qəbul olunmuş inzibati akt hesab olunur (İnzibati icraatda orqanın şöbəsi və ya onun vəzifəli şəxsi yox, mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı tərəf kimi iştirak edir). Onlar inzibati orqanın daxilində fəaliyyət göstərərək, orqanın adından akt qəbul edirlər.

3. Yerli icra hakimiyyəti orqanları. Yerli icra hakimiyyətlərinə yerli icra başçıları rəhbərlik edir və inzibati aktlar da orqanın adından icra başçısı tərəfindən qəbul olunur. Yerli icra hakimiyyətlərində şöbələr və sektorlar (məşvərətçi orqan olan şuralar da) mövcud olur ki, onlar tərəfindən qəbul olunmuş aktlar icra hakimiyyəti tərəfindən qəbul olunmuş akt hesab olunur. Onlar müstəqil inzibati orqan deyil, icra hakimiyyətinin tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərir.

4. Mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının yerli (struktur) və digər qurumları. Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının yerli, regional(struktur) bölmələri mərkəzi icra hakimiyyətinin tərkibində olsalar da, müstəqil inzibati orqan kimi fəaliyyət göstərirlər. İnzibati icraat və ya inzibati məhkəmədə inzibati orqan kimi yerli, regional (struktur) bölmələr iştirak edirlər. Yerli icra hakimiyyəti orqanlarının yanında və ya tabeliyində olan qurumlar da müstəqil inzibati orqanlardır.

5. Bələdiyyələr. İnzibati orqanlar dövlət idarəetməsini həyata keçirən orqanlar olsa da, qeyri-inzibati orqan olan bələdiyyələr də inzibati orqandır. Bu onların müstəqil, icra hakimiyyətindən asılı olmadan fəaliyyət göstərməsi üçün müəyyən olunmuşdur. Bələdiyyələr öz adlarından, müstəqil inzibati orqan kimi fəaliyyət göstərərək müstəqil inzibati akt qəbul edirlər.

6. İnzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş fiziki və hüquqi şəxslər. İnzibati orqanların siyahısının müəyyən olunduğu “İnzibati orqanların Təsnifatı”nda sadalanan inzibati orqanların siyahısı məhdudlaşdırıcı deyil. Belə ki, “İnzibati orqanların Təsnifatı”nın V bəndinə əsasən “qanunvericiliyə uyğun olaraq inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilən digər inzibati orqanlar” inzibati orqan hesab edilir. Məhz bu normanın mahiyyətinə görə, hüquqi şəxslər müəyyən fəaliyyəti həyata keçirmək üçün müstəqil inzibati orqan kimi inzibati akt qəbul etmək səlahiyyətinə malikdirlər [2, 349-250].

Son vaxtlar dövlət idarəçiliyində publik hüquqi şəxslərin sayı artır. Publik hüquqi şəxslər də müstəqil inzibati orqandır və onların inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti var.

İnzibati müqavilənin məzmunu ictimai xidmətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı olmalı, məqsədi isə ictimai mənafeyin təmin edilməsi olmadır. İnzibati müqavilənin əsas məqsədi cəmiyyətin maraqlarını qorumaq olmadır. Xüsusi müqavilələrdən fərqli olaraq inzibati müqavilələrin münasibətləri tənzimlənməsi daha davamli və sabit xarakter daşıyır. İctimai xidmətə qanunvecilik aktlarında anlayış verilməmişdir.

Doktrinada ictimai xidmət anlayışı iki aspektdən nəzərdən keçirilir:

1. Formal yanaşmaya əsasən, ictimai xidmət idarəçilik qaydalarına və hüquqi rejiminə tabe olan müəyyən xidmətin həyata keçirilməsidir.

2. Maddi baxımdan yanaşmaya əsasən, ictimai xidmət ictimai mənafeyə uyğun olan cəmiyyət ( onun üzvlərinin) ehtiyaclarının inzibati orqan tərəfindən qarşılanmasıdır.

İctimai xidmətin əsas şərtləri aşağıdakılar hesab olunur:

1. Cəmiyyətin ehtiyaclarının qarşılanması

2. Ehtiyaclar ictimai mənafe xarakteri daşımalıdır

3. Ehtiyacın təmin edilməsi üçün inzibati orqan tərəfindən müvafiq fəaliyyət həyata keçirilməldir

4. Xidmət idarəçilik qaydalarına tabe olmadır

5. Roman-german sistemli ölkələrin əksəriyyətində qəbul edilmiş prezumpsiya bundan ibarətdir ki, inzibati orqanların inzibati müqavilələrin şərtlərini dəyişdirilməsi, ləğv edilməsi və əlavə tələblərin irəli sürülməsi baxımından xüsusi səlahiyyətləri vardır. Bu, inzibati orqanın “inzibati müqavilə”dəki üstün mövqeyini göstərir. Ümumiyyətlə, müqavilələrin əsas xüsusiyyəti tərəflərin bərabərliyi və sərbəst iradələri əsasında qarşılıqlı faydalı xarakter daşımasıdır. Bu halda müqavilələrin tərəfləri bərabər və balanslaşdırılmış öhdəliklər daşıyırlar. İnzibati müqavilələrdə isə ictimai mənafe şəxsi mənafe ilə qarşı-qarşıya gəlir. Bu baxımdan, ictimai mənafeyinin nümayəndəsi olan inzibati orqan, ictimai mənafeyi təmin edə və qoruya bilmək üçün, şəxsi mənafeyi təmsil edən şəxsə nisbətən xüsusi hüquq müqavilələrində heç bir tərəfə verilməyən bəzi üstün hüquq və səlahiyyətlərə malikdir. Bu səbəbdən inzibati müqavilələri xüsusi hüquq qaydalarından fərqli bir hüquqi rejimə tabe olur.

Bəzi hallarda publik hakimiyyət səlahiyyətinin istifadəsi nəticəsində mübahisələrin həlli mümkün olmur. Bu zaman inzibati orqan “müqavilə texnikası”ndan istifadəyə üstünlük verir [ 13, 11]. İnzibati orqan “müqavilə texnikası”na , tək tərəfli qərar qəbul etmək səlahiyyətindən daha çox müraciət edir. Səbəb isə maraqlı tərəflərin iştirakının və əməkdaşlığının təmin edilməsidir [ 13, 12].

İnzibati orqan birtərəfli iradə ilə həyata keçirdiyi aktlara misal olaraq maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilməsini göstərə bilərik. Belə ki, müvafiq inzibati orqan tərəfindən şəxs Vergi Məcəlləsinin tələblərini pozması nəticəsində maliyyə sanksiyası tətbiq edilir ki, bu halda qarşı tərəfin iradə ifadəsinə zərurət olmur. Bu zaman publik hakimiyyət daşıyıcısı tək tərəfli olaraq öz iradəsini həyata keçirir. İnzibati orqan fəaliyyətinin əsasən bir tərəfli iradə əsasında həyata keçirsə də, ictimai ehtiyacların qarşılanması ilə bağlı, o cümlədən müəyyən sərhədlər daxilində xüsusi subyekt kimi müqavilələr, həmçinin hakimiyyət xarakterindən irəli gələn ictimai xidmətlə bağlı müqavilələr bağlaya bilərlər.

İnzibati aktlar əsasən inzibati orqanın tək tərəfli iradəsidir və maraqlı şəxslər üçün müvafiq hüquqi nəticələr yaradır. Lakin inzibati orqan həmçinin fiziki və ya hüquqi şəxslərlə qarşılıqlı iradə ifadəsinə əsaslanan müxtəlifl xarakterli müqavilələr bağlaya bilərlər [ 6, 463].

Belə müqavilələrə inzibati orqanın “inzibati orqanın müqavilələri” və ya “inzibati orqanın əqdləri” deyilir. İnzibati orqanın müqavilələri də iki kateqoriyalara ayrılır. Birinci kateqoriyaya inzibati müqavilələr, ikinci kateqoriyaya əsasən mülki ( xüsusi hüquq) müqavilələri aiddir. İkinci kateqoriyaya aid olan müqavilələr inzibati orqanın mülki hüquq qaydalarının nəzərə almaqla bağladığı müqavilələrdir. Bu müqavilələrdən yaranan mübahisələrə mülki məhkəmələrdə baxılır. İnzibati orqanın xüsusi hüquq müqavilələri Mülki Məcəllənin normaları ilə tənzimlənir. [10, 184].

Məsələn, inzibati orqanın alqı-satqı, daşıma, müxtəlif tikinti işlərinin həyata keçirilməsi, podrat müqavilələri xüsusi hüquq müqaviləri hesab edilir. Lakin Fransa hüququnda bu müqavilələr də inzibati müqavilələr hesab edilir [ 6, 465].

Ümumiyyətlə, inzibati müqavilələrin həqiqətən də müqavilə olub-olmaması uzun müddətdir ki, müzakirə olunan məsələdir. Səbəb isə inzibati müqavilələrdə tərəflərin bərabərsizliyi, inzibati orqanın müqaviləni bir tərəfli formada ləğv etmək və ya dəyişdirmək səlahiyyətinə malik olması və digər xüsusiyyətlərdir. Bəzi müəlliflərə görə xüsusi hüquq sahəsində istifadə edilən “qoşulmalı müqavilə” anlayışı inzibati hüquq sahəsində də istifadə edilir. Bu qaydada uyğun olaraq müqavilə müddəaları bir tərəfin iradə ifadəsinin nəticəsində yaranır, digər tərəf isə yalnız müqaviləni imzalamaqla “qoşulur”. İnzibati müqavilələrin iki tərəf arasında imzalanması səbəbindən müqavilə adını alır. Əslində isə əslində inzibati müqavilələr “qoşulma əməliyyatı” kimi xarakterizə olunmalıdır. Bu da inzibati müqavilələrin “qarışıq” xüsusiyyətlərə malik olduğunu, müqavilənin müddəalarının əksər hissəsinin ümumi tənzimləyici əməliyyatlardan ibarət olduğunu, yalnız maliyyə müddəalarının tərəflərin razılığı ilə müəyyənləşdirildiyini ifadə edir.

Duguit də fərqli bir yanaşma ilə inzibati müqavilə ilə müqavilə arasında fərq olmadığını müdafiə edir. Duguit, idarəetmə müqaviləsi anlayışını rədd edərək, "müqavilə, müqavilədir" deyir [ 8. 227].

Duguitə görə, “...Dövlət bağladığı müqavilələrlə daxil olduğu öhdəliklərdən hər an boyun qaçıra bilər, dövlət öhdəliklərinə öz istədiyi müddət və həddə bağlıdır. …Halbuki müqavilə hakimiyyət daşıyıcısının tərəflərdən biri olsa da, olmasa da müqavilədir və müqavilədə tərəf olan hakimiyyət daşıyıcısı öhdəliklərə digər tərəf olan vətəndaş kimi bağlıdır və bağlı olmalıdır” [ 19, 150]. Duguit, xüsusi hüquq şəxsləri arasında edilmiş müqavilələrdən fərqli bir inzibati müqavilə kateqoriyasının olmadığı fikrini irəli sürmüşdür. Bu düşüncəyə görə inzibati müqavilələrin dövlət xidmətləri səbəbilə bağlanılan müqavilələr olaraq qəbul edilməsi və yaranacaq mübahisələrdə “inzibat məhkəmələrinin səlahiyyətli olduğu müqavilələr”in mövcud olduğu qəbul edilməlidir.

İnzibati müqavilələr ilə xüsusi hüquq müqavilələri bir-birindən fərqli məqsədlərə xidmət etməklə, o cümlədən müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olmaq fərqli hüquqi rejimə tabedir. İnzibati müqavilənin tərəflərindən birinin publik hakimiyyət daşıyıcısı olması bu müqavilənin “inzibati müqavilə” kimi adlandırılması üçün kifayət deyildir. Belə ki, həmin müqavilə öz məzmunu ilə qanunvericilik səviyyəsində inzibati müqavilə kimi xarakterizə olunmalıdır. Əgər bir müqavilənin hüquqi təbiəti qanunla müəyyən edilibsə, bu halda həmin müqavilədən irəli gələn mübahisələrin tənzimlənməsi daha asan olacaqdır. Bunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, qanunvericilikdə tənzimlənmənin mövcudluğu əlavə meyar axtarışının da qarşısını alır. Bu zaman belə bir sual meydana gələ bilər ki, bütün ölkələrin qanunvericiliyi “inzibati müqavilə” ilə bağlı müdəaları qanunvericilik səviyyəsində təsbit etmişdirmi?. Bu suala Azərbaycan Respublikası inzibati prosessual qanunvericiliyi kontekstindən baxdıqda şahidi oluruq ki, qanunvericiliyimizdə inzibati müqavilənin xarakterik xüsusiyyətlərini və hüquqi nəticələrinin tənzimləyən geniş tənzimləmə həyata keçirilməmişdir. Qanunvericilikdə tənzimləmə də iki qaydada ola bilər: “Birbaşa tənzimləmə”- bu halda qanunvericilik hər hansı müqavilənin inzibati müqavilə olmasını dəqiq göstərir. [ 11, 422]. Bundan başqa qanunvericilik inzibati orqanın bağladığı müqavilədən irəli gələn mübahisələrin hansı məhkəmədə baxılması məsələsini tənzimləyirsə, bu da “Dolayı tənzimləmə” hesab olunur [ 7, 3]. . Bilgenə görə, “Qanun, səlahiyyətli məhkəmənin inzibati məhkəmə olduğu mövqeyini müəyyən edərsə, bu o deməkdir ki, mübahisələndirilən müqavilə inzibati müqavilədir [ 7, 10]. Eyni şəkildə, qanun, səlahiyyətli məhkəmənin ümumi şəhər (rayon) məhkəməsi olduğunu göstərirsə, bu o deməkdir ki, müqavilə mülki hüquqi müqavilədir. Qeyd edilən tənzinləmələr daha çox Fransız hüququ üçün xarakterikdir. Təbii ki, bu fikirlə razılaşmayan müəlliflər də mövcuddur. Onlar qanunla tənzimləmənin həyata keçirilməsinin bəzi inzibati müqavilələri diqqətdən kənarda qoyacağı qənaətindədir. Qanunvericinin bəzi müqavilələrin mülki hüquq qaydalarına tabe olduğunu müəyyən edərək bunlardan yaranan mübahisələrin həllində mülki məhkəmələri səlahiyyətli sayması zamanla ciddi bir hüquqi problemlə üzləşmişdir [ 14].

Fransız hüququ isə inzibati müqavilələri qanunvericilikdə “numerus clausus” prinsipi ilə məhdudlaşdırmadığı üçün inzibati müqavilələri sistemləşdirmək və müəyyənləşdirmək asan deyildir. Belə ki, inzibati orqanın müqavilələrin bağlanmasına münasibətdə “müqavilə azadlığı” nın olması qəbul edilir. Yəni inzibati hüquq sahəsində müqavilə bağlamaq və ya bağlamamaq səlahiyyəti inzibati orqana aiddir. Qanunda açıq şəkildə göstərilən hallar istisna olmaqla, inzibati orqan bağlayacağı müqavilələrə xidmət tələblərinə uyğun olaraq inzibati müqavilə və ya xüsusi hüquq müqaviləsi xarakteri verə bilər. Qanun bəzi hallarda müqavilədən irəli gələn mübahisələrin mülki məhkəmələrin yurisdiksiyasına aid olduğunu bildirirsə, bu müddəadan həmin müqavilənin inzibati xarakter daşımadığı nəticəsi çıxır.

Kemal Gözler isə doktrinadakı digər yanaşmalardan bir qədər fərqli olaraq belə bir tərif vermişdir: “İnzibati müqavilə, qanunla inzibati müqavilə kimi müəyyən edilən və ya tərəflərdən ən azı birinin ictimai hüquqi şəxs olduğu, ictimai xidmətin həyata keçirilməsi ilə bağlı olan və ya xüsusi hüquq normalarını aşan müddəalar ehtiva edən müqavilədir.” [9, 439].

Bir müqavilənin inzibati xarakter daşıması üçün inzibati orqan həmin müqavilənin tam hüquqlu tərəfi olmalıdır. İnzibati orqanın müxtəlif formalarda müdaxiləsi və ya iştirak etməsi müqaviləyə inzibati xarakter qazandırmır. İnzibati orqanın tərəf olmadığı, müqavilənin digər tərəfinin üçüncü şəxslərlə bağladığı və ya inzibati orqanın sadəcə qiymət müəyyən etməklə müdaxilə etdiyi müqavilələr inzibati orqana aid edilə bilməz.

İnzibati orqan ilə inzibati müqavilə bağlamış xüsusi hüquqi şəxsin, üzərinə götürdüyü ictimai xidməti həyata keçirmək üçün başqa bir xüsusi hüquqi şəxs ilə bağladığı müqavilə də inzibati müqavilə sayılmır. Məsələn, müqavilə tərəfinin (müqavilə bağlayan şəxsin) binaların təmiri və ya abadlaşdırılması üçün üçüncü şəxslərlə bağladığı müqavilələr inzibati orqanla əlaqələndirilə bilməz. Eyni zamanda, xüsusi şəxslər arasında bağlanmış müqavilədə müqavilənin predmeti olan xidmətin haqqının inzibati orqan tərəfindən müəyyən edilməsi və ya inzibati orqanın xüsusi şəxslərdən birinin yerinə keçməsi, əgər müqavilədə xüsusi hüquq müqaviləsi xarakterini dəyişdirəcək əsaslı dəyişikliklər yoxdursa , müqaviləyə inzibati müqavilə statusu qazandırmır [6, 306].

Müqavilənin tərəflərindən birinin inzibati orqan olması meyarı, müqavilədə publik hakimiyyət daşıyıcısına verilən imtiyaz və üstünlüklərlə birlikdə qiymətləndirilməlidir.

Praktikada inzibati orqanın inzibati müqavilələrdə aşağıdakı səlahiyyətlərə malik olduğunu görmək mümkündür:

a) Digər müqavilə tərəfinə müqavilə ilə bağlı əmr və göstəriş vermək səlahiyyəti,
b) Müqavilənin şərtlərini ictimai xidmətin tələblərinə uyğun olaraq birtərəfli qaydada dəyişdirmək səlahiyyəti,

c) Müqaviləni birtərəfli qaydada ləğv etmək səlahiyyəti,

d) Hər hansı məhkəmə qərarına ehtiyac olmadan müqavilənin icrası və ya müqavilə mövzusuna dair xidmətin həyata keçirilməsi zamanı müqavilə tərəfinin nöqsanlı hərəkətləri aşkar edildikdə məcburi tədbirlər görmək səlahiyyəti [ 12, 75].

Yuxarıda qeyd etdiyimiz hüquqlarının hamısı inzibati orqan tərəfindən tək tərəfli şəkildə tətbiq edilir. Yəni, idarə bu məsələlərdə qarşı tərəflə razılaşmaq və ya məhkəməyə müraciət etmək məcburiyyətində deyil. İnzibati orqan bu hüquqlara, müqavilədə nəzərdə tutulmasa belə malikdir. Bunun əsasını “hakimiyyət” təşkil edir. İnzibati hüquqları ictimai nizamla bağlıdır. Buna görə də, inzibati orqan bu hüquqlarından imtina edə bilməz və bu hüquqların istifadə olunmasını müqavilə yolu ilə məhdudlaşdıra bilməz. Bu hüquqlardan imtina edilməsi və ya məhdudlaşdırılmasına dair müqavilə müddəaları etibarsızdır. İnzibati orqanın bu hüquqlarının istifadəsi məhkəmə nəzarətinə tabedir. İnzibati müqavilələrlə bağlı mübahisələrdə səlahiyyətli olan məhkəmə həmin hüquqların istifadəsindən yarana mübahisələrdə də səlahiyyətlidir [ 9, 140].

İnzibati müqavilə publik hakimiyyət daşıyıcısının tərəf olduğu bir müqavilədir. Lakin inzibati orqan müqavilənin sadəcə rəsmi tərəfidir. Müqavilənin real tərəfi dövlətdir, dövlət inzibati orqan tərəfindən təmsil edilir və onun vasitəsilə fəaliyyət göstərir.

Digər yanaşmaya əsasən hər bir inzibati müqaviləsi həm publik, həm də özəl aspektlərə malikdir. Publik aspektlər, belə bir müqaviləyə tərəf olan tərəflərdən birinin inzibati orqan olması faktından irəli gəlir, özəl aspektlər isə idarəetmə müqaviləsinin mülki hüquq sahəsində hüquqi bir əməl olmasından yaranır. Bu, idarəetmə müqavilələrinə iki hüquq sistemi tətbiq olunduğunu göstərir: publik hüquq və özəl hüquq. İctimai hüquq, subyekt baxımından tətbiq edilir, xüsusi hüquq isə hüquqi əməlin təbiətinə görə tətbiq olunur.

Mülki müqavilələrdə öhdəliklər, borclu olan tərəfin xeyrinə şərh olunur (in dubio pro reo), çünki bu, məhdudlaşdırıcı bir təfsirdir. Beləliklə, Mülki qanunvericiliyin tələbinə əsasən əgər təfsir qaydaları tətbiq edildikdən sonra müqavilə qeyri-müəyyən qalarsa, o zaman öhdəliyi olan şəxsin xeyrinə şərh olunacaqdır. İnzibati müqavilələrdə isə öhdəliklər həmişə ictimai marağın qorunması xeyrinə şərh olunur, çünki bu, genişləndirici bir təfsirdir [ 18, 16].

İnzibati müqavilələrin şərtlərinin təfsirində “müqavilə azadlığı” prinsipinin, “ictimai marağın prioriteti” prinsipinə tabe olduğu qaydası nəzərə alınır. „Jus imperii” prinispi ilə ictimai maraqların qorunması ilə əsaslandırılmış olaraq, inzibati orqan müqaviləni məhkəməyə müraciət etmədən ləğv etmək hüququna malikdir və müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq digər tərəfdən cərimə və ziyan tələbi edə bilər [ 21, 115]. Əksinə, inzibati orqan öz öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, digər tərəf müqaviləni tək tərəfli ləğv etmək hüququna malik deyil, yalnız müqavilənin icrasını məcbur etmək və ziyanları ödəmək üçün məhkəməyə müraciət etmək hüququna sahibdir [ 21, 115].

Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati müqavilələrə və mülki müqavilələrə xitam verilməsi ilə bağlı da fərqlər mövcuddur. Belə ki, aşağıda göstərilən xüsusiyyətlər həmin müqavilərin ləğvi qaydaları arasındakı fərqləri göstərir:

1. İnzibati orqan qanunla nəzərdə tutulan “nəzarət” hüququnun nəticəsi olaraq inzibati müqaviləni ləğv edə bilər. Mülki müqavilələrə xitam verilməsi isə tərəflərin qarşılıqlı iradə ifadələri və ya qanunla nəzərdə tutulmuş hallara, yaxud məhkəmə qərarı əsasında həyata keçirilir. Mülki hüquqi müqavilələrin tərəflərdən heç birinin bir-birinə publik hüquqda öz əksinin tapan formada “nəzarət” hüququ yoxdur.

2. İnzibati müqavilələrə xitam verilməsi zamanı qarşı tərəfə müvafiq müddət verilməsi məcburiyyəti yoxdur. Mülki müqavilələrə xitam verilməsi üçün isə tərəf qanunla nəzərdə tutulmuş xəbərdarlıq müddətini gözləməlidir.

3. İnzibati orqan inzibati müqavilənin digər tərəfinin öhdəliklərinin pozulması dərəcəsini qiymətləndirməkdə sərbəstdir, mülki ( xüsusi) müqavilələrin pozulması isə məhkəmə tərəfindən qiymətləndirilir.

Fransa hüququnda inzibati orqan tərəfindən müqaviləyə digər tərəfin təqsiri səbəbindən xitam verilməsi məhkəmə qərarı olmadan cəza tədbiri olaraq qəbul edilmiş və bunun əsaslandırılması tələb olunmuşdur [ 21]. Mübahisələndirmə zamanı isə müdafiə hüququ və qarşılıqlı mübahisə prinsipinin qorunması tələb olunmuşdur [22].

İnzibati müqavilələrdə şəxsi maraq ilə ictimai maraq qarşı-qarşıyadır. Lakin, ictimai maraq şəxsi maraqdan daha üstün bir mövqedə olduğuna görə inzibati orqan inzibati müqavilələrdə bəzi üstün səlahiyyətlərə və imtiyazlara malikdir. Bu üstün səlahiyyətlərə və imtiyazlara "hakimiyyət imtiyazları" deyə bilərik.

İnzibati müqavilələrin növləri.

İnzibati aktı əvəz edən inzibati müqavilə (əvəzedici müqavilə) ictimai maraqlara xidmət etmək məqsədilə inzibati akt vermək öhdəliyi olan inzibati orqanı ilə digər tərəf arasında bağlanan müqaviləni ifadə edir. Bu halda, inzibati orqan müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün tərəfi müəyyən bir hərəkət etməyə və ya etməməyə məcbur etmək üçün inzibati akt verməli olduğu halda, həmin məqsədin inzibati aktdan fərqli olaraq inzibati müqavilə vasitəsilə daha səmərəli şəkildə əldə edilə biləcəyini hesab edir. Beləliklə, inzibati aktın əvəz edilməsi üçün inzibati orqan ilə tərəf arasında inzibati müqavilə bağlanır və bu müqavilə ümumi ictimai maraqların qorunmasına xidmət edir.

İnzibati müqavilənin inzibati aktı əvəz etdiyi hallarda inzibati orqan bu qərarını əsaslandırmaq məcburiyyətindədir. Müqavilədə inzibati aktdan imtina edərək əvəzedici inzibati müqavilənin seçilməsinin səbəbləri izah olunmalıdır. Əvəzedici müqavilə termini bu müqavilənin inzibati aktı əvəz etdiyini və inzibati orqanın ümumi maraqlara nail olmaq üçün müəyyən etdiyi məqsədin həyata keçirilməsi üçün belə bir dəyişiklik etməyin məntiqli olduğunu ifadə edir.

Kompromis inzibati müqaviləsi, inzibati orqanın hər hansı bir tərəfə inzibati akt verməli olduğu halda, lakin həmin aktın məzmununa dair qeyri-müəyyənliklərin olduğu bir vəziyyətdə razılaşma yolu ilə bu qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırmağa çalışdığı müqavilədir. Həm inzibati orqan, həm də tərəf, faktiki və hüquqi şəraitin qiymətləndirilməsinə baxmayaraq, vəziyyətin qeyri-müəyyən olduğunu qəbul edir.

İnzibati orqan tərəfə aid qaydaları müqavilədə müəyyən etməklə inzibati müqavilə bağlaya bilər. Müqavilə bağlandıqdan sonra inzibati orqan inzibati aktı vermək öhdəliyi daşıyır. Kompromis inzibati müqaviləsinin bağlanması inzibati orqana qeyri-müəyyənliklərdən yayınmağa və tərəfə aid hər hansı konkret inzibati məsələ üçün nəzərdə tutulmuş inzibati aktı tətbiq etməyə imkan yaradır.

İnzibati orqanlar arasındakı inzibati müqavilələr isə bu orqanların müəyyən fəaliyyətləri həyata keçirmək və münasibətlərini tənzimləmək üçün ümumi maraqla birləşdikləri hallarda bağlanır. Belə müqavilələrə dövlət-özəl tərəfdaşlıq müqavilələri, konsessiya müqavilələri, dövlət satınalmaları müqavilələri və müasir inzibati müqavilələrə bənzər elementləri özündə birləşdirən digər müqavilələr daxildir. Bununla belə, “inzibati müqavilə” termini daha dəqiq və uyğun hesab edilir. İnzibati orqanlar arasında inzibati müqavilələrin forması və məzmunu qanunla dəqiq şəkildə müəyyən edilir.

Koordinasiyalı inzibati müqavilə, ümumi maraqları bölüşən və fəaliyyətləri tənzimləmək, məqsədlərinə çatmaq üçün iki inzibati orqan arasında bağlanır. Koordinasiyalı inzibati müqaviləyə misal olaraq, bir neçə inzibati orqanın bələdiyyələrdə təcili ehtiyac olan məktəblərin tikintisi üçün tərəfdaşlıq müqaviləsi bağlaması göstərilə bilər. Bu müqavilə inzibati orqanlar arasında inzibati müqavilə kateqoriyasına daxildir.

Məsələn, koordinasiyalı inzibati müqaviləyə Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi ilə Təhsil Nazirliyi arasında bağlanılan tərəfdaşlıq-əməkdaşlıq müqaviləsini misal göstərə bilərik.

Asılı inzibati müqavilə isə müqavilə bağlayan tərəflərdən birinin üstün mövqedə, digərinin isə asılı vəziyyətdə olduğu xüsusi bir inzibati müqavilə növüdür. Bu cür müqaviləyə misal olaraq, inzibati orqanın vətəndaş və ya hər hansı digər hüquqi şəxslə, yəni asılı tərəflə müqavilə bağlaması göstərilə bilər. Belə müqavilə müvafiq qurumun normativ hüquqi aktına əsasən bağlanır. Məsələn, tikinti işləri üçün bir müəssisə ilə bağlanılan müqavilə

Əksər ölkələrin qanunvericiliyində aktiv inzibati müqavilə, inzibati orqana gəlir və ya müsbət iqtisadi nəticələr gətirən müqavilə kimi qəbul edilmişdir. Bu cür müqavilələrdə bütün hüquqlar inzibati orqana məxsus olur, digər tərəf isə öhdəlikləri yerinə yetirir. Məsələn, dövlətin hüquqi şəxslə ilə avtomobil yolunun tikintisi üçün müqavilə bağlaması aktiv inzibati müqaviləyə misal kimi qəbul edilir. Layihənin icrası, yəni avtomobil yolunun tikintisi ilə dövlət ölkənin iqtisadiyyatını inkişaf etdirir və beləliklə, faydalanan tərəf dövlət olur. Əksinə, passiv inzibati müqavilə inzibati orqan üçün iqtisadi fayda vermədən xərclərə səbəb olan müqavilədir. Bu müqavilələrdə hüquqlar digər müqavilə tərəfinə məxsusdur, öhdəliklər isə inzibati orqanın üzərinə düşür. Məsələn, dövlətin hər hansı bir xidmətin qarşılığında ödəniş etməyi tələb edən müqavilələr bağlaması passiv inzibati müqavilə hesab olunur.

Aktiv və passiv inzibati müqavilələr, dövlət büdcəsinə təsirlərinə əsasən müəyyən edilir. Aktiv müqavilələr dövlətin maliyyə gəlirlərinə müsbət təsir göstərir, passiv müqavilələr isə mənfi təsir göstərir.

İnzibati müqavilələr üç və ya daha çox müqavilə tərəfi tərəfindən onların maraqlarına nail olmaq məqsədilə bağlana bilər. Lakin qeyd edilməlidir ki, çoxsaylı müqavilə tərəflərinin iştirak etdiyi bu müqavilələrdə hüquqlar bərabərdir.

İnzibati orqanlara şəxslərə nisbətən daha çox hüquq verilməsi, inzibati orqanların həmişə ümumi dövlət maraqlarına nail olmaq məqsədini güddüyü halda, müqavilənin digər tərəfinin məqsədinin öz şəxsi maraqlarına nail olmaq olduğu mənasını daşıyır.

İnzibati müqavilələrin təsnifatı konkret ölkənin qanunvericiliyindən asılı olaraq dəyişə bilər. Lakin yuxarıda izah edilən təsnifat onların xarakteristikalarına əsasən ümumi kateqoriyada təsnif edilmişdir.

İnzibati müqavilələr, tərəflərdən biri inzibati orqan olan müqavilələrdir [ 23]. Onlar inzibati orqanı və ya onun səlahiyyət verdiyi bir şəxs ilə özəl şəxs arasında, inzibati hüquq siyasətinə tabe olan iradə razılığı əsasında bağlanmış müqavilələr kimi müəyyən edilir. Onlar inzibati orqan və özəl şəxs arasında bağlanmış, inzibati hüquq müvafiq hüquq siyasətinə tabe olan xüsusi xarakterə malik bir müqavilədir, bu müqavilə tərəflər, obyekt, tətbiq olunan prinsiplər, bağlanması, yerinə yetirilməsi, dayandırılması, şərtləri və onların həlli ilə fərqlənir.

Bir müqavilənin "inzibati" kimi qəbul edilməsi üçün aşağıdakı şərtləri yerinə yetirməlidir [23].

1.Tərəflərdən biri mütləq inzibati orqan olmalıdır.

2. İnzibati məhkəmə orqanları bu cür müqavilələrə baxmağa səlahiyyətli olmalıdır.

3. Müqavilə ictimai xidmətlə əlaqəli olmalıdır və ya qanunla inzibati müqavilə kimi təsnif edilməlidir.

4. Müqavilə üçün hakimiyyət ünsürü olmalıdır.

İnzibati müqavilələr və mülki ( xüsusi) müqavilələr arasındakı oxşar və fərqli cəhətlər.

İnzibati müqavilələr xüsusi müqavilələrdən müxtəlif meyarlar əsasında fərqləndirilir. Meyarların müəyyən edilməsinin əsas məqsədi yaranacaq mübahisələrə hansı hüquq normalarının tətbiq edilməsi və onların həllinin hansı məhkəmələrin yuridiksiyasına aid olması konkretləşdirilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, mübahisəyə tətbiq ediləcək hüquq normaları və mübahisəyə baxacaq səlahiyyətli məhkəmə müqavilənin xarakterindən asılı olaraq fərqli olacaqdır. İnzibati müqavilələrin və xüsusi müqavilələrin fərqləndirilməsi üçün uzun illərdir 3 əsas ənənəvi meyar mövcuddur:

1. Müqavilənin tərəflərindən birinin inzibati orqan olması

2. Müqavilənin ictimai xidmətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı olması

3. Müqavilənin inzibati orqana üstünlük tanıması

Lakin elmi ədəbiyyatda 3 əsas meyarın üstünlük təşkil etməsini dəstəkləyən alimlər, köməkçi element olan “rəqabət” amilinin mövcudluğuna toxunmurlar. “Rəqabət” meyarının mövcudluğuna toxunan alimlər azlıq təşkil edir. Belə ki, Karahanoğulları qeyd etmişdir ki, rəqabət amili kimi elementlər inzibati hüquqda qeyd olunmamış, ümumiyyətlə iqtisadi yanaşmalar inzibati hüquqda demək olar ki, heç istifadə olunmamışdır. Bu baxımdan hesab edirik ki, inzibati müqavilələrin məzmuna münasibətdə iqtisadi yanaşmaların azlıq təşkil etməsi ilə ənənəvi meyarları yanaşı “rəqabət” amilini köməkçi və ya əlavə meyar kimi nəzərdə keçirmək olar.

İnzibati hüquqda istifadə edilən “inzibati müqavilə” anlayış verilməsindən əvvəl mülki hüquqda istifadə edilən “müqavilə” anlayışına diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 389.1-ci maddəsinə əsasən mülki hüquq və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya xitamı haqqında iki və ya bir neçə şəxsin razılaşması müqavilə sayılır. Belə ki, müqavilə “ iki və ya daha artıq şəxsin hüquqi nəticəyə yönəlmiş qarşılıqlı iradə ifadəsi kimi anlayış vermək olar. Hüquqi nəticə dedikdə, mülki hüquq və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dəyişdirilməsi və ya xitamı başa düşülür. Deməli, müqavilənin əsasının bir neçə şəxsin iradə ifadəsi təşkil edir. Məsələn, A B-nin evinin kirayəyə götürmək istəyir. Əgər B A-ya evinin kirəyəyə verməyə razılıq verirsə, bu halda qarşılıqlı iradə ifadələri kirayə müqaviləsi tənzimlənəcəkdir [ 9, 420].

İnzibati müqavilələrdən bəhs edən zaman "ayrıla bilən əməliyyat nəzəriyyəsi"ni də qeyd etmək lazımdır. İnzibati müqavilələrdən ayrıla bilən əməliyyat nəzəriyyəsinə görə, müqavilənin müxtəlif mərhələlərində inzibati orqan tərəfindən edilən tək tərəfli əməliyyatların mövcud olduğu qəbul edilir. Bunun əhəmiyyəti müqavilənin bağlanması mərhələsində inzibati orqanın tək tərəfli hüquqi nəticə doğuran əməliyyatlarının olması və bu əməliyyatlara qarşı inzibati məhkəmə tərəfindən mübahisələndirmə və ya öhdəliyin icrası haqqında iddialarla inzibati müqavilələrin mübahisələndirilməsidir [ 13, 8-9]. Təbii ki, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi baxımdan bunun qəbul edilənliyi mübahisəlidir. “Ayrılabilən əməliyyat” nəzəriyyəsinə görə, bir çox ölkələrdə müqavilədən ayrılabilən və mübahisə predmetinə çevrilə bilən tək tərəfli əməliyyatlar, müqavilənin müxtəlif mərhələlərində inzibati orqan tərəfindən edilən əməliyyatlar olub inzibati məhkəmələrdə mübahisələndirmə haqqında iddia ilə mübahisələndirilə bilər. Bu nəzəriyyəyə görə müqavilədən ayrıla bilən inzibati əməliyyatlar müstəqil olaraq mübahisələndirmə haqqında iddianın predmeti ola bilər. Bu baxımdan müqavilə xüsusi hüquq müqaviləsi olsa belə, ondan ayrıla bilən elə hərəkətlər vardır ki, bir tərəfli iradə ifadəsidir və inzibati hüquq normalarına tabedir.

Bu baxımdan, xüsusi hüquq müqavilələrinin hazırlanması mərhələsində, yəni müqavilənin bağlanmasına qədər olan mərhələnin inzibati hüquq sahəsinə aid edilməsi və yaranacaq mübahisələrin inzibati məhkəmədə həll olunması, müqavilə imzalandıqdan sonra mülki hüquq müqavilələrinin xüsusi hüquq sahəsində sayılması və yaranacaq mübahisələrin mülki məhkəmə nəzarətinə verilməsi lazım olduğu qəbul edilir [ 6, 465].

İnzibati müqavilələr, inzibati orqanın xüsusi hüquq müqavilələrindən fərqli hüquqi rejimə və publik hüquq qaydalarına və prinsiplərinə tabedir. İnzibati müqavilələrdən yaranan mübahisələr inzibati məhkəmədə həll olunur. İnzibati orqan inzibati müqavilələrdə digər müqavilə tərəfi ilə bərabər şərtlərdə iştirak etmir və əksinə, inzibati orqan bu müqavilələrdə ictimai mənafeyin nümayəndəsi olaraq iştirak edir. İnzibati müqavilələrdə, inzibati orqanın təmsil etdiyi ictimai maraq ilə xüsusi hüquq şəxsin təmsil etdiyi şəxsi maraq qarşı-qarşıya qoyulsa da, ictimai maraq şəxsi marağa münasibətdə üstün olacağına görə, inzibati müqavilələrin -iki xüsusi hüquq şəxsin şəxsi marağını həyata keçirməsinə istiqamətlənən mülki hüquq müqavilələrdən fərqli hüquq normalarına tabe sayılması tam təbii haldır.

İnzibati müqavilələrin anlayışını və əhəmiyyətini inzibati hüquq sahəsində başa düşmək üçün bu müqavilələrin digər hüquq sahələrinə aid müqavilələrdən fərqləndirilməsini təmin edən detallı təsnifat tələb olunur. Ümumi qəbul edilmiş meyara əsasən inzibati müqavilələrdə ən azı bir tərəf inzibati orqandır. İnzibati müqavilələrdən irələyən mübahisələr adətən inzibati məhkəmələr tərəfindən həll olunur.

Əksinə, mülki hüquq müqavilələri tamamilə mülki hüquq normalarına tabedir və buna görə də onlarla bağlı yaranan mübahisələr mülki yurisdiksiyada fəaliyyət göstərən məhkəmələr tərəfindən həll olunur. Digər tərəfdən, inzibati müqavilələr tamamilə inzibati hüquq normalarına tabedir və onların hüquqi nəzarəti inzibati yurisdiksiyada həyata keçirilir.

Buna baxmayaraq, inzibati müqavilələr və mülki müqavilələr arasında əlaqələr də mövcuddur. İnzibati orqan həm inzibati müqavilə, həm də mülki müqavilə bağlamaq səlahiyyətinə malikdir. İnzibati orqan tərəfindən bağlanan mülki müqavilələr, digər şəxslər arasında bağlanan mülki müqavilələrlə eyni hüquqi əsasa dayanır. Mülki müqavilə bağlandıqda, o, bir mülki hüquqi münasibət yaradır, dəyişdirir və ya xitam verir. Mülki müqavilələrdə müqavilə tərəflərinin – istər inzibati orqan, istərsə də fiziki və ya hüquqi şəxsin – hüquq və vəzifələri ümumiyyətlə bərabərdir. İnzibati müqavilələrdən fərqli olaraq, mülki müqavilələrdə inzibati orqan tərəfindən təyin olunmuş fiziki və ya hüquqi şəxsə münasivətdə “hakimiyyət ünsürü” mövcud deyildir. Əksinə, mülki müqavilələrdə tərəflər arasında koordinasiya prinsipi vurğulanır.

Əslində inzibati müqavilənin məzmunu qanunla müəyyən edildiyi halda, çox vaxt inzibati orqana müəyyən məsələyə dair müqavilə bağlama səlahiyyəti verilir. Lakin bağlanan müqavilənin inzibati müqavilə və ya mülki hüquqi müqavilə olduğu konkret olaraq göstərilmir. Bu halda, müqavilənin inzibati və ya mülki müqavilə olduğuna qərar vermək üçün iki meyar (orqanik və maddi) tətbiq olunur.

Orqanik meyar müqavilədə iştirak edən tərəflərə aid olub, müqavilə tərəflərindən birinin inzibati orqan olub-olmamasını müəyyən edir [9, 18]. Maddi meyar isə müqavilənin məzmunu və müddəalarına aiddir, yəni, müqavilənin obyekti ümumi dövlət marağı olmalı və ya müqavilə, mülki müqavilələrdən fərqli olaraq daha geniş müddəalar tənzimləməlidir.

Bu iki meyara əsasən, müqavilənin inzibati və ya mülki müqavilə olduğu müəyyən edilir. Orqanik meyar müqavilədə iştirak edən tərəflərlə, maddi meyar isə müqavilənin məzmunu və məqsədi ilə əlaqəlidir (ümumi dövlət marağının həyata keçirilməsi). Inzibati orqan ilə fiziki və ya hüquqi şəxs arasında bağlanan mülki müqavilələrin bağlanma qaydaları mülki hüquq sahəsi ilə müəyyən edilir və tərəflər arasında mübahisə yaranarsa, həmin mübahisəyə baxılması üçün müvafiq məhkəmələr mülki məsələlərə aid məhkəmələr olacaqdır.

İnzibati müqavilələr və mülki müqavilələr arasında ən əsas fərq, müqavilənin bağlanmasında məqsədin məzmunudur. İnzibati müqavilələrdə məqsəd ümumi dövlət marağını həyata keçirməkdir. Bu müqavilələr inzibati orqanların fəaliyyətlərini tənzimləyir və onların məqsədi ictimai və sosial faydalar yaratmaqdır. Mülki müqavilələr isə əsasən fiziki və ya hüquqi şəxslər arasında bağlanır və onların məqsədi şəxsi maraqları qorumaq və ya maddi və ya hüquqi faydalar əldə etməkdir.

Mülki müqavilələrdə tərəflər arasında hüquq və vəzifələr bərabərdir, yəni heç bir tərəf hakimiyyət ünsürü ilə digərinə üstünlük təşkil etmir. Bunun əksinə olaraq, inzibati müqavilələrdə inzibati orqan, dövlətin gücünü tətbiq edərək müqavilə bağlayır və onun məqsədi yalnız şəxsi maraqları deyil, həm də ümumi dövlət maraqlarını təmin etməkdir. Bu səbəbdən inzibati müqavilələr, dövlətin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirmək və dövlətin iqtisadi, sosial və hüquqi siyasətini tətbiq etmək məqsədilə bağlanır. Mülki müqavilələr isə tərəflərin öz şəxsi mülkiyyətini və maraqlarını qorumaq məqsədini güdür və inzibati orqannın müdaxiləsi minimumdadır.

Son olaraq, inzibati müqavilələr inzibati hüquq çərçivəsində tənzimlənir, çünki onların məqsədi dövlət və cəmiyyətin maraqlarını təmin etməkdir. Mülki müqavilələr isə şəxsi hüquq çərçivəsində mövcuddur, çünki bu müqavilələr yalnız şəxsi maraqlar və hüquqi əlaqələri tənzimləyir. Fransız hüquq sistemində inzibati müqavilələrin əsas xarakteristikası odur ki, tərəflər bərabər deyi. İnzibati orqanlar müqavilənin tərəfləri olaraq, digər tərəflərlə müqayisədə müəyyən üstünlüklərə malikdirlər.

Fransadan başqa Avropanın digər hüquq sistemləri də inzibati müqavilələrə dair qanunvericiliklərinin inzibati orqanlara inzibati müqavilə tərəfi kimi, mülki müqavilə tərəfinə nisbətən daha geniş hərəkət azadlığı verilməsini nəzərdə tutmuşdur.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (AİHM) 9 dekabr 1994-cü il tarixli, 13427/87 saylı qərarında da təsdiqini tapmışdır. Həmin qərar Stran Greek Refineries və Stratis Andreadis vs. Yunanıstan işinə aiddir. Məhkəmə, dövlətin müqavilə tərəfi olaraq müqaviləni tək tərəfli şəkildə dəyişdirməsini, prinsipcə, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının (AİHK) 1-ci Protokolunun 1-ci maddəsində müəyyən edilmiş mülkiyyət hüququnu pozmadığını qiymətləndirmişdir və belə demişdir: "Beynəlxalq hüquq və arbitraj məhkəmələri tanıyır ki, əgər kompensasiya ödənilsə, hər bir dövlət özəl şəxslərlə bağladığı müqaviləni dəyişdirmək üçün suveren hüquqa malikdir”. Bu həll, dövlətin ən yüksək maraqlarının müqavilə öhdəliklərindən üstün olduğunu və müqavilənin ədalətli və məqbul tarazlığını qorumaq zərurətini əks etdirir [ 24]. Bu qərar, dövlətin ümumi ictimai marağının mülki müqavilə tərəfinin maraqlarına qarşı olan əhəmiyyətini vurğulayır. Bundan əlavə, inzibati orqan ümumi dövlət marağını reallaşdırmaq məqsədilə inzibati müqaviləni digər tək tərəfli şəkildə ləğv etmək hüququna malikdir, amma fiziki və ya hüquqi şəxsə yaranan zərəri tam şəkildə kompensasiya etməyə məcburdur.

Çox vaxt deyilir ki, dövlət mülki hüquq çərçivəsində fəaliyyət göstərən hüquqi şəxs olaraq müqavilə bağladıqda xüsusi müqavilə hüququ tətbiq olunur, dövlətin hökumət olaraq iştirak etdiyi müqavilə isə inzibati hüquqla tənzimlənir.

İnzibati müqavilərin fərqləndirici meyarları.

İnzibati müqavilələrin fərqləndirmə meyarları tətbiq ediləcək hüquq qaydalarının və tabe olunacaq hüquqi rejimin müəyyənləşdirilməsində istifadə olunur. İnzibati müqavilələrin fərqləndirmə meyarları əsasən həmin müqavilələr ilə inzibati orqanın mülki hüquq müqavilələri arasındakı fərqi aşkar etməkdə istifadə olunsa da, bu meyarlar daha geniş mənada inzibati müqavilələr ilə mülki hüquq müqavilələrini də bir-birindən ayırır. İnzibati müqavilələrin və xüsusi müqavilələrin fərqləndirilməsi üçün uzun illərdir 3 əsas ənənəvi meyar mövcuddur:

1. Müqavilənin tərəflərindən birinin inzibati orqan olması

2. Müqavilənin ictimai xidmətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı olması

3. Müqavilənin inzibati orqana üstünlük tanıması

İctimai xidmət məqsədilə ilə bağlanılan inzibati müqavilələrin fərqləndirmə meyarlarının müəyyənləşdirmə prosesi, zamanla ictimai xidmət meyarının tək başına yetərsiz olması səbəbindən digər meyarların əlavə olunmasına səbəb olmuşdur. Bu yolda, məsələn, əvvəllər inzibati müqavilənin fərqləndirmə meyarı olan görülən “müddət meyarı” artıq öz əhəmiyyətini itirmişdir. Belə ki, əvvəllər müqavilənin inzibati müqavilə kimi xarakterizə olunması üçün ictimai xidmətin həyata keçirilməsi konkret müddətə tabe etdirilirdi. Nəzəriyyədə qəbul edilən hal ondan ibarətdir ki, 1-ci və 2-ci meyar iki birlikdə mövcud olmadır. Fransız hüququnda isə bir müqavilənin inzibati müqavilə sayılabilməsi üçün ikinci və üçüncü amilin birgə olub-olmaması lazım olmadığı, bu amillərin bir-birinin alternatifi olaraq qəbul edildiyi göstərilir [ 14, 206].

Tərəflər meyarı bir müqavilənin inzibati müqavilə sayılabilməsi üçün ən azından bir tərəfin inzibati orqan, yəni ictimai xidmətləri həyata keçirən tərəf olma zərurəti olduğunu göstərir. Bu səbəbdən, inzibati orqanın tərəf olmadığı bir müqavilənin inzibati müqavilə, hətta “inzibati orqanın müqaviləsi” olmadığı da vurğulanır.

Bu zaman belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, əgər tərəflərdən birinin inzibati orqan olması kifayətedici meyardırmı? Təbii ki, inzibati orqanların həm də xüsusi hüquqi müqavilələr bağlamaq səlahiyyətinin olduğunu da nəzərə alsaq, bu özlüyündə fərqləndirmə meyarı olaraq kifayət deyildir. Yəni bu meyar təklikdə müəyyənedici meyar deyildir.

Tərəflərlə bağlı digər problematik məsələ isə hər iki tərəfin inzibati orqan olduğu münasibətlərin tənzimlənməsi məqsədilə bağlanılan müqavilələrdən irəli gəlir. Lakin iki inzibati orqan arasında bağlanılan müqavilələrin hər bir halda inzibati hüquq normalarına tabe olduğu qənaətinə gəlmək doğru olmaz.

1. İnzibati orqanın “hakimiyyət” xarakteri meyarı

İnzibati müqavilələrdə şəxsi maraq ilə ictimai maraq qarşı-qarşıya qoyulur.
Lakin, ictimai maraq şəxsi maraqdan üstün bir mövqeyə malik olduğu üçün, inzibati orqanın inzibati müqavilələrdə bəzi üstün səlahiyyətlərə və imtiyazlara sahib olduğu müşahidə edilir. Bu üstün səlahiyyətlərə və imtiyazlara " inzibati orqanın hakimiyyət xarakteri" də deyilir. Digər tərəfdən, ictimai xidmət meyarının bəzi sahələrdə həyata keçirilən fəaliyyətləri ilə bağlanılan müqavilələri inzibati müqavilə kimi qiymətləndirməkdə yetərli olmaması nəticəsində, bir müqavilənin inzibati müqavilə sayılabilməsi üçün istifadə olunan digər maddi meyar kimi "hakimiyyət ünsürü” meyarı önəmli hesab edilir.

Müqavilələrin təbiətinə əsasən “müqavilənin etibarsızlığı” iddia ilə məhkəməyə yalnız tərəflər müraciət edə bilər. Belə ki, Conseil d’État 4 avqust 1905-ci il tarixli “Martin” qərarı ilə üçüncü şəxslərin inzibati müqavilənin etibarsızlığına dair iddia qaldırmalarının mümkün olmadığını təsbit etmişdir. Üçüncü şəxslər inzibati müqaviləyə qarşı yalnız inzibati müqavilədən ayrıla bilən xarakterə malik olan və üçüncü şəxslərin mənafelərinə toxunan hissədə iddia qaldırmaq imkanlarına malikdir. Həmin aktlar, yəni inzibati müqavilədən “ayrıla bilən” xarakterə malik olan aktların bağlanması və ya icrası yalnız hakimiyyət daşıyıcı olan inzibati orqanlar tərəfindən birtərəfli qaydada həyata keçirilir. Fransız inzibati hüququna nəzər yetirdikdə şahidi oluruq ki, son illər ərzində inzibati müqavilələrin həm qanunvericilik tənzimlənməsi, həm də nəzəri baxımdan araşdırılması ilə əlaqədar mühüm yeniliklər və dəyişiklik baş vermişdir.

Belə ki, inzibati orqanlarının əməl etməli etməli olduğu qaydadar, o cümlədən onların pozulması halında istifadə edilə biləcək hüquqi müdafiə vasitələri Avropa İttifaqı tərəfindən qəbul edilən “directives recours” adlanan qərarların zamanla daxili hüquqa inteqrasiya ediləməsi ilə bir çox ölkələrin qanunvericiliyində formalaşmışdır. Göstərilən direktivlərə əsasən bəzi ölkələrin qanunvericiliyində xüsusi hüquqi müdafiə mexanizmləri nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, Fransa inzibati prosessual qanunvericiliyində “le référé précontractuel” və “le référé contractuel” adlanan hüquqi müdafiə mexanizmləri daxil edilməsi təsadüf deyildir. Belə ki, le référé précontractuel satınalma müqavilələri bağlanmadan həyata keçirilən tədbirdir. Bu tədbir vasitəsilə şəxs məhkəməyə müraciət edərək inzibati müqavilənin bağlanmasını müvəqqəti dayandıra bilər. “Le référé contractuel” isə müqavilə bağlandıqdan sonra tərəflərin mənafelərinin qorumaq məqsədilə normativləşdirilmiş tədbirdir. Belə ki, müqavilənin icrası ilə bağlı yarana biləcək pozuntulardan tərəflərin müdafiəsi məqsədilə nəzərdə tutulan institutdur. Həmçinin üçüncü şəxslərə də inzibati müqavilədən və onun icrasından irəli gələn hüquq pozmalara qarşı iddia qaldırmaq imkanın tanınması da Fransa inzibati hüququ üçün müsbət yenilikdir. Belə ki, əvvəllər yalnız inzibati müqavilədən ayrıla bilən aktlardan şikayət vermək hüququ olan şəxslərin artıq inzibati müqavilənin özünü mübahisələndirmək hüququ verilmişdir. Həmçinin Fransız inzibati hüququnun inzibati müqavilələrə yanaşmasında fərq ondan ibarətdir ki, hakimin inzibati müqavilələrin məhkəmədə mübahisələndirilməsi nəticəsində qəbul edə biləcəyi qərarlar müxtəlif ola bilər. Belə ki, hakim müqavilənin hüquqa zidlik dərəcəsini müəyyən etməklə müqavilənin etibarsız sayılması (annulation) və ya müqavilənin ləğv edilməsindən (résiliation) fərqli qərar qəbul edə bilər. Yəni hakim hüquq pozuntunun dərəcəsini və müqavilənin sabitliyini nəzərə almaqla müxtəlif qərarlar qəbul edə bilər. Bu da Fransa hüququnun gətirdiyi müsbət yeniliklərdən hesab olunur.

İnzibati müqavilənin anlayışını ümumiləşdirsək, inzibati müqavilə, xüsusi qanunla müəyyən edildikdə, orqan və tərəf arasında bağlanan, tərəfləri tərəfindən qarşılıqlı iradələrini əks etdirdiyi yazılı aktdır və inzibati məsələdə hüquqi münasibəti yaradır, dəyişdirir və ya ləğv edir. İnzibati müqavilənin məzmunu ictimai marağa və ya üçüncü tərəflərin hüquqi maraqlarına zidd olmamalıdır.

Hüquqi sistemimizdə əsasən qeyd edə bilərik ki, inzibati müqavilənin bağlanmasının tərəfləri bir tərəfdən publik hakimiyyət daşıyıcısı olan qurumlar – inzibati orqanlar, digər tərəfdən isə qanunla müəyyən edilmiş şərtləri ödəyən hüquqi və ya fiziki şəxslərdir. İnzibati müqavilələrin əsas məqsədi ictimai marağı həyata keçirməkdir. Tərəfləri və Məqsədi ilə inzibati müqavilə ilə mülki hüquq müqaviləsi arasındakı əsas fərqləri təşkil edir. İnzibati müqavilələr, inzibati hüquq sahəsində hüquqi münasibətləri yaradır, dəyişdirir və ya ləğv edir, mülki hüquq müqavilələri isə eyni məqsədi mülki hüquq sahəsində həya keçirir. Bütün müqavilələrin ümumi xüsusiyyəti, müqavilənin şərtləri barəsində iki və ya daha çox subyektin iradələrinin razılığıdır.

İnzibati müqavilələr müsabiqə və ya yazılı təkliflə təqdim olunur, mülki müqavilələr isə iradənin razılığı ilə bağlanır. Təsir baxımından, inzibati müqavilələr həm tərəflər arasında, həm də üçüncü şəxslərə qarşı təsir edir, mülki müqavilələr isə yalnız tərəflərə təsir göstərir.

İnzibati müqavilənin bağlanmasının əsas məqsədi, orqanın - ictimai xidmətin fəaliyyətinin təmin edilməsi ilə əlaqəlidir, yəni müəyyən bir ictimai işin ictimai maraq naminə həyata keçirilməsidir. Müəyyən bir orqan, ictimai maraq naminə, ictimai tərəfdaşlıq, konssessiyalar, ictimai işlər, ictimai xidmətlər və qanunla müəyyən olunmuş digər sahələrdə inzibati müqavilə bağlaya bilərlər. İnzibati müqavilə, "inzibati orqan" və "tərəf" arasında yazılı formada bağlanır və imzalayan tərəflərin inzibati və hüquqi əlaqələrini tənzimləyir. İnzibati müqavilə bağlayan tərəflərə görə iki vəziyyət və ya iki model mövcuddur. Birinci model, inzibati orqan və fiziki və ya hüquqi şəxs arasında bağlanmış müqavilədir, digər model isə iki və ya daha çox publik hakimiyyət daşıyıcısı olan qurumlar – inzibati orqanlar arasında bağlanır və ictimai əhəmiyyət kəsb edən qarşılıqlı əlaqələrin tənzimlənməsi məqsədini daşıyır (məsələn, iki yerli özünüidarəetmə orqanı arasında yerli yolun tikintisinin tənzimlənməsi ilə bağlı inzibati müqavilə).

İnzibati müqavilənin ictimai maraq üçün bağlandığı nəzərə alınaraq, müqavilənin azadlığı və müqavilə tərəflərinin bərabərliyinin nə dərəcədə tənzimlənməsi məsələsi ortaya çıxır, çünki inzibati orqan qanunla müəyyən edilmiş avtoritara malikdir. İnzibati müqavilənin xüsusiyyəti, ictimai marağın təmin edilməsi məqsədilə ictimai hüquq subyektinin digər müqavilə tərəfinə qarşı səlahiyyətlərini (hakimiyyətini) gücləndirir. İctimai maraq fərdi maraqdan önə qoyulur və bu səbəbdən həmin marağı təmsil edən ictimai hüquq subyektinin üstün mövqeyi yaranır.

İnzibati müqavilənin məzmunu ictimai marağa və üçüncü tərəflərin hüquqi maraqlarına zidd olmamalıdır. Yazılı şəkildə bağlanmış inzibati müqavilə, müqavilə tərəfləri və ya onların nümayəndələri tərəfindən imzalanır. Əgər inzibati müqavilə ictimai marağın əldə edilməsi məqsədilə bağlanmamışsa və ya qanunla təyin edilmiş digər etibarlılıq şərtləri yerinə yetirilməmişsə, bu müqavilə etibarsız sayılır. İnzibati müqavilənin etibarsızlığı səbəbləri qanunda inzibati aktın etibarsızlığı üçün müəyyən edilmiş digər hallarda da nəzərdə tutula bilər.

İctimai maraq iqtisadiyyat, siyasət, ədalət, səhiyyə, təhsil, ətraf mühit və s. kimi müxtəlif sahələri əhatə edir. İctimai maraq, ümumi rifahın, bərabərliyin və cəmiyyətdəki sabitliyin təmin edilməsi baxımından vacibdir.

İnzibati müqavilə, xüsusi bir müqavilə kateqoriyası olaraq, yalnız ictimai marağı təmin etməyə yönəlmiş bir müqavilə növü olaraq, müqavilənin məqsədinə və təbiətinə baxaraq, müqavilə tərəfləri arasındakı qeyri-bərabərlik vəziyyətində qiymətləndirilə bilər. Beləliklə, müqavilə bağlandığı zaman proqnozlaşdırıla bilməyən və müqavilənin yerinə yetirilməsini çətinləşdirən, bir tərəfin (müqavilə tərəfi) öhdəliyini yerinə yetirməsini çətinləşdirən hallar baş verərsə (məsələn, iqtisadi, siyasi və ya sosial təbiətli hadisələr - sel, maliyyə böhranı, əmlakın müsadirəsi, xammal çatışmazlığı, torpaq sürüşməsi və s.), müqavilə digər tərəfdən (müqavilə tərəfi) dəyişdirilməsini tələb edə bilər. Belə bir halda, səlahiyyət orqanı müqaviləni dəyişdirməyin şərtlərinin yerinə yetirilmədiyini və ya belə bir dəyişiklik nəticəsində ictimai marağa daha çox zərər verəcəyini düşünərsə, digər tərəfin tələbini qərar ilə rədd edə bilər. Bu ictimai marağın əhəmiyyətini aydın şəkildə göstərir və bu maraq, müqavilə tərəflərinin maraqlarından üstün tutulur. Bu, ənənəvi "rebus sic standibus" müddəasıdır. Bu müddəa, müqavilə bağlandıqdan sonra baş verən, əvvəlcədən görmək mümkün olmayan və müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini vacib şəkildə təsir edən vəziyyətləri nəzərdə tutur. İnzibati orqan, bir tərəf olaraq inzibati müqaviləni bir tərəfli şəkildə ləğv edə bilər:

1) Əgər tərəf müqaviləni dəyişdirmək üçün razılığını verməzsə;

2) Əgər tərəf müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməzsə;

3) Əgər insan həyatına və sağlamlığına, ictimai təhlükəsizlik, ictimai sülh və ictimai qayda üçün ciddi və dərhal bir təhlükə yarandıqda və bu təhlükə başqa üsullarla, hüquqi hüquqlara daha az zərər verməklə aradan qaldırıla bilməzsə.

Bu hüquqi norma nəzərə alındıqda, əgər inzibati orqan öz müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməzsə, tərəf inzibati müqaviləni ləğv etmək hüququna malik deyil, lakin hüquqi müdafiə vasitəsi kimi şikayət etmə hüququna malikdir. "Rebus sic standibus" prinsipinin tətbiqi, xüsusən də fors-major hallar (məsələn, iqtisadi böhran, təbii fəlakətlər və sair) baş verdikdə, müqavilə tərəflərinin qarşılıqlı razılığı olmadan dəyişən şəraitlərlə mübarizə aparmaq üçün vacibdir, Bu prinsip müqavilənin şərtlərinin dəyişməsini təmin etməklə yanaşı, inzibati orqanın müdaxiləsini də zəruri edə bilər. İnzibati müqavilələrdə, səlahiyyət orqanı müqaviləni tək tərəfli şəkildə ləğv etmə hüququna malikdir, amma bu ləğv yalnız müəyyən hüquqi şərtlər daxilində baş verə bilər.

İnzibati müqavilə hüquqi təbiətinə görə, inzibati orqanın fəaliyyətinin xüsusi bir formasıdır və bu baxımdan hesab edirik ki, İnzibati icraat Haqqında qanunun təməl prinsiplərinə zidd olmamalıdır.

Yuxarıda qeyd olunan normanı Almaniyanın inzibati prosessual qanunvericiliyi kontekstində nəzərdən keçirdikdə inzibati müqavilə aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

1) inzibati hüquq normaları ilə tənzimlənən müqavilədir,

2) hüquqi münasibətləri tənzimləyən müqavilədir,

3) əsasında publik hüquqa tabe olan səlahiyyət və öhdəlikləri əks etdirən müqavilədir,

4) tərəflərdən biri publik hakimiyyət daşıyıcısı olan subyektdir.

Qeyd etmək vacibdir ki, Almaniyanın inzibati prosessual qanunvericiliyi inzibati müqavilənin formasını, inzibati orqanların inzibati müqaviləyə razılığının tələb olunduğu halları, müqavilənin etibarsızlığını, müqavilənin dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi hallarını tənzimləyir, müqavilənin yerinə yetirilməsini tənzimləyir. Alman inzibati hüququnun nəzəriyyəsi inzibati müqavilələri koordinasiya olunmuş inzibati müqavilələr və tabeli inzibati müqavilələrə ayırır. Koordinasiya olunmuş inzibati müqavilələr, bərabər və ya demək olar ki, bərabər ictimai hakimiyyət orqanları arasında bağlanan müqavilələrdir. Tabeli inzibati müqavilələr isə tərəflərdən birinin daha güclü hüquqi iradəyə malik olduğu, yəni səlahiyyətlə hərəkət etdiyi müqavilələrdir, çünki o, ictimai səlahiyyətlərin sahibidir.

İnzibati müqavilə mövzusunun tədqiqatını aparan müəlliflər, inzibati müqavilənin mahiyyətinə ən böyük təsirin Fransız və Alman hüquq sistemləri tərəfindən göstərildiyini qeyd edirlər.

İnzibati müqavilə yazılı şəkildə bağlanır. Yuxarıda qeyd olunan şərtlərdən hər hansı birinin olmaması inzibati müqavilənin etibarsız olmasına səbəb olur. Xorvatiya Respublikasının Ümumi İnzibati Prosedura Qanunu inzibati orqanın müqaviləni bir tərəfli şəkildə ləğv etməsini təmin edir. Ləğv qərar formasında həyata keçirilir və buna qarşı inzibati mübahisə başlanıla bilər. Müqavilənin ləğvi aşağıdakı hallarda mümkündür:

1) inzibati orqan və tərəf müqavilənin dəyişdirilməsi ilə bağlı razılığa gəlmədikdə və ya inzibati orqan və ya üçüncü tərəf dəyişikliklə razılaşmadıqda,

2) tərəf inzibati müqavilənin öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, bu halda öhdəliyin yerinə yetirilməməsi inzibati orqana müqavilədən zərər vurarsa, orqan tərəfdən kompensasiya tələb etmək hüququna malikdir və

3) əgər insanların həyat və sağlamlığına və ictimai təhlükəsizliyə ciddi və təcili təhlükə yaradırsa və bu, əldə edilmiş hüquqlara daha az təsir edən digər vasitələrlə aradan qaldırıla bilməzsə.

İnzibati orqan tərəfindən öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi səbəbindən digər tərəf şikayət verə bilər və müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsindən yaranan ziyanı tələb etmək hüququna malikdir. Şikayət, qanunla inzibati orqanı nəzarət edən orqana təqdim edilir. İnzibati müqavilələrdən yaranan öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi ilə bağlı mübahisələrin həlli inzibati məhkəmələrə həvalə edilir.

Bir çox ölkələrin qanunveiciliyi hətta inzibati müqavilənin etibarsız əsaslarını da qanunvericilik səviyyəsində təsbit etmişdir. Xorvatiya Respublikasının inzibati prosessual qanunvericiliyinin müddəalarına əsasən inzibati müqavilə aşağıdakı hallarda etibarsız sayılır: (alternativ olaraq):

1) əgər o, yerinə yetirilməsi üçün bağlanmış qərara ziddirsə (inzibati hüquqi presumpsiya) və

2) ümumi müqavilə münasibətlərini tənzimləyən qanunla müəyyən edilmiş etibarsızlıq səbəbləri ilə (ümumi müqavilə presumpsiyası).

İnzibati müqavilə anlayışı daha sərt qaydalara tabedir. Belə ki, inzibati müqavilənin bağlanması zamanı “müqavilə azadlığı” daha məhduddur. Müqavilə tərəflərinin seçilməsi isə müəyyən meyarlara tənzimlənir. Müqavilənin şərtləri əksər hallarda əvvəlcədən müəyyən edilir və müqavilənin tərəfləri bu şərtləri qəbul etməyə məcbur edilir. Bu halda təklif edilmiş şərtlərlə ya müqavilə bağlanmalıdır ya da müqavilənin bağlanmasından imtina olunacaqdır.

İnzibati və mülki müqavilələr arasında əhəmiyyətli fərqlər mövcud olsa da, onların ortaq cəhətləri də nəzərə alınmalıdır.

Sübhan Əliyev, Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Konstitusiya hüququ kafedrasının professoru, hüquq elmləri doktoru

Lalə Məmmədli, Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Konstitusiya hüququ kafedrasının doktorantı, Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin Gömrük Akademiyasının müəllimi

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

Azərbaycan dilində

1. Azərbaycan Respublikasının İnzibati İcraat haqqında Qanunu, https://e-qanun.az/framework/11254

2. F. Əliyev. İnzibati hüquq.- Bakı: Elm və Təhsil,-2023- 636 s.

3. F. Əliyev. İnzibati hüquq. Bakı: Ləman Poliqrafiya nəşriyyatı,-2019- 725 s.

4. Səyyad Kərimov, Günəş Vəliyeva. İnzibati icraat haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunun kommentariyası.-Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, -2006.-464s.

5. Sübhan Əliyev. İnzibati Prosessual Məcəllənin Kommentariyası.- Bakı: Elm və Təhsil,-2024.-777s.

Türk dilində

6. Akyılmaz Bahtiyar. İdare Hukuku: Konya.-Sayram Yayınları,- 2004- 1548 s.

7. Bilgen Pertev. Uyuşmazlık Mahkemesi ve Danıştay İçtihatlarına Göre İdarî Sözleşmelerin Kriterleri: İstanbul.- İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.-1970-144 s.

8. Çal Sedat. Türk İdare Hukukunda Ruhsat.-Ankara: Seçkin Yayıcılık,-2010-317 s.

9. Gözler Kemal. İdare Hukuku: Bursa.- Ekin Kitaebevi, - 2003- 1472 s.

10. Günday Metin. İdare Hukuku.- Ankara: İmaj Yayıncılık, -2004-299 s.

11. Kemal Gözler ve Gürsel Kaplan. İdare Hukuku Dersleri: Bursa.-Ekin Yayınevi,-2018- 864 s.

12. Keskin, Bayram. Kamu Hizmetinin Görülmesine İlişkin Sözleşmelerde Uluslararası Tahkim: İstanbul.-Arıkan Basım,- 2007- 270 s.

13. Kutlu Meltem. İdare Sözleşmelerinde İhale Süreci.-İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Yayınları,- 1997- 274 s.

14. Tekinsoy Ayhan. İdari Sözleşmelerde Ölçüt Sorunu //-Ankara:- Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, -2006. № 2, s.188-189

Fransız dilində

15. Arrêt du Conseil d'État du 19 juin 1992 - Min. Aff. Étr. c/Royère (Hoepffner, 2009, p. 239)

16. Arrêt du Conseil d'État du 21 avril 1989, Féd. nat. des Établissements d’enseignement catholique

17. Fabrice Melleray. ‘L'exorbitance du Droit Administratif en Question(s) // Paris: Actualite Juridique Droit Administratif,- 2003. № 37, pp. 1961-1964

18. Gaston Jèze. Les contrats administratifs de l’Etat, des departements: Paris.-des communes et des etablissementes publics,- 1927-257 p.

19. Leon Duguit. Traité de droit constitutionnel: Paris.- Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence, -1954-157 p.

20. Richer Laurent. Les Contrats Administratifs: Paris.-Dalloz,- 1991-1000 p.

21. Rivero Jean, Waline Jean. Droit administratif: Paris.- Montchrestien, -1992- 1000 s.

İngilis dilində

22. Anne CL Davies. The Public Law of Government Contracts: Oxford.- Oxford University Press,-2008- 376 p.

23. Marie Grace Seif. The administrative contract. https://www.tamimi.com/law-update-articles/the-administrative-contract/

24. Stran Greek Refineries and Stratis Andreadis v Greece, App no 13427/87