Embrion hüquqları insan hüquqları kontekstində

Birinci növbədə qəbul etmək lazımdır ki, embrion haqqında müxtəlif hüquq institutlarının müxtəlif yanaşmaları mövcuddur. Məsələn, müasir dünyada insan dölünün və embrion hüquqlarının tərifi və tanınması Avropa ölkələri arasında müxtəlifdir, çünki hər bir ölkənin reproduktiv hüquqlar, abort və embrion tədqiqatları ilə bağlı öz qanunları və qaydaları var . Bəzi Avropa ölkələri döl və ya embrionu ayrıca qanuni hüquqlara malik olduqlarını nəzərə alaraq, hamiləlik anından etibarən ona hüquqi müdafiə verirlər. Bu ölkələrdə tez-tez abort və köməkçi reproduktiv sağlamlıqla bağlı daha sərt qaydalar var. Digər tərəfdən, bir sıra Avropa ölkələri dölə və ya embriona ayrıca qanuni hüquqlar vermir. Onlar ümumiyyətlə qadınların reproduktiv hüquqlarına və muxtariyyətinə üstünlük verir, abort xidmətləri və reproduktiv texnologiyalara daha geniş imkan verir. Bu ölkələrdə hamilə şəxsin hüquq və mənafeləri çox vaxt dölün və ya embrionun potensial hüquqlarından üstün tutulur. Bəzi Avropa ölkələrində xüsusi şərtlər altında insan embrionlarının iştirakı ilə tədqiqata imkan verən daha icazə verici qaydalar var, digərlərində isə bu cür tədqiqatlara daha sərt məhdudiyyətlər və ya açıq qadağalar var. Məsələn, İngiltərədə abort və embrion hüquqları ilə bağlı qanunvericilik bazası ilk növbədə 1967-ci il Abort Aktı və 1990-cı il İnsan Mayalanması və Embriologiya Aktı ilə tənzimlənir. 1967-ci il Abort Aktı, "hamiləliyin davam etdirilməsi hamiləliyin dayandırılmasından daha çox hamilə qadının fiziki və ya psixi sağlamlığının zədələnməsi riskini ehtiva edərsə" abortun qanuni olduğunu göstərərək, rifah anlayışını daha da irəli apardı. İngiltərədə bir tibb işçisi tərəfindən həyata keçirilən abort qanuni sayılır və iki həkim abort üçün xüsusi əsasların yerinə yetirildiyi ilə razılaşır. Ən çox rast gəlinən əsas budur ki, hamiləliyin davam etdirilməsi hamilə şəxsin fiziki və ya psixi sağlamlığı üçün risk yaradır. İngiltərə qanunlarına görə ümumiyyətlə, hamiləliyin 24 həftəsinə qədər aborta icazə verilir. Bununla belə, abortlar müstəsna hallarda, məsələn, hamilə şəxsin həyatı üçün təhlükə olduqda və ya ciddi fetal anomaliya olduqda, 24 həftədən sonra həyata keçirilə bilər. Abort hamilə şəxsin məlumatlı razılığını tələb edir. Proses boyu məxfilik qorunur. Lakin 1990-cı ildə İngiltərədə qəbul edilmiş “İnsan mayalanması və embriologiya” haqqında Qanun embrionların istifadəsini və saxlanmasını tənzimləyir. O, “in vitro” (bədəndən kənar) yaradılmış embrionların hüquqi statusunu tanıyır və onların istifadəsi ilə bağlı müəyyən hüquq və məhdudiyyətləri müəyyən edir.

Digər bir Avropa ölkəsi Almaniyada abortun tənzimlənməsi ilk növbədə Almaniya Cinayət Məcəlləsi (Strafgesetzbuch, StGB) ilə tənzimlənir. Cinayət Məcəlləsinin 218-ci maddəsi aborta xüsusi olaraq toxunur və onun təmin edilməsi üçün göstərişlər verir. Almaniya Cinayət Məcəlləsi hamiləliyin kəsilməsinə ümumi qadağa qoyur. 218-ci maddəyə əsasən, müəyyən şərtlər yerinə yetirilmədikdə, abort etmək cinayət sayılır. Cinayət Məcəlləsi konkret hallarda ümumi qadağadan istisnalara tibbi göstərişlər, məsləhət və gözləmə müddəti, erkən hamiləlik kimi şərtlər nəzərə alınmaqla yol verir.

Məcəllədə göstərilən istisnalar xaricində abort etmək cinayət məsuliyyətinə səbəb ola bilər. Cəzalar şəraitdən asılı olaraq dəyişə bilər və cərimə və ya həbsi əhatə edə bilər. Qeyd etmək vacibdir ki, qanunun xüsusi təfsiri və tətbiqi məhkəmə qərarları və tibbi göstərişlərdən təsirlənə bilər. Bundan əlavə, Almaniya ştatlarının (Bundesländer) abort xidmətlərinin göstərilməsi, o cümlədən klinikaların və tibb işçilərinin mövcudluğu ilə bağlı öz qaydaları ola bilər.

Qardaş Türkiyə Respublikasında abort Türkiyə Cəza Məcəlləsində (TCK) tənzimlənir. Belə ki, Türkiyədə abort müəyyən şərtlərlə qanuni olaraq edilə bilər. Abortun qanuni olduğu hallara qadının ümumi və ya psixoloji sağlamlığı üçün ciddi təhlükə varsa, hamiləlik cinsi təcavüz və ya cinsi istismar nəticəsində baş veribsə, ciddi anadangəlmə qüsur və ya xəstəlik diaqnozu qoyulubsa yol verilir. Qanun xaricində edilən abort Türkiyə Cəza Məcəlləsinin 99-cu maddəsinə görə cinayət sayılır. Qanunsuz abort edənlərə qarşı cinayət sanksiyaları tətbiq oluna bilər. Qanunsuz abort etmək cinayət olduğu üçün icazəsiz şəxslərin müdaxiləsi qanuna ziddir. Qeyri-qanuni abort edənlər Türkiyə Cəza Məcəlləsinə əsasən həbs və ya pul cəzasına məhkum edilə bilər. Cinayət sanksiyaları qanun pozuntusunun növündən və dərəcəsindən asılı olaraq dəyişə bilər. Türkiyədə abortun tətbiqi və tənzimlənməsi Səhiyyə Nazirliyi və Türk Tibb Birliyi kimi səhiyyə və tibb müəssisələri tərəfindən müəyyən edilmiş təlimatlarla da dəstəklənir.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) abort və reproduktiv hüquqlarla bağlı işlərə dair qərarlar çıxarıb ki, bu da insan hüquqları prinsiplərinin bu kontekstdə təfsirinə və tətbiqinə töhfə verib. Məhkəmə etiraf etmişdir ki, dövlətlərin hamilə şəxslərin hüquqlarını və dölün maraqlarını tənzimləmək və tarazlaşdırmaq üçün təqdir etmək hüququ vardır. Qeyd etmək vacibdir ki, bu beynəlxalq təlimat və sənədlərin təfsiri və tətbiqi ölkələr arasında fərqli ola bilər və hər bir ölkənin abort və embrion hüquqları ilə bağlı öz qanunları və qaydaları ola bilər. Milli qanunlar və qaydalar çox vaxt beynəlxalq təlimatlardan üstündür. Buna görə də, bu beynəlxalq təlimatların həmin kontekstdə necə tətbiq olunduğunu hərtərəfli başa düşmək üçün konkret ölkənin xüsusi qanun və qaydalarına müraciət etmək məsləhətdir.

Biologiya və Tibbin Nailiyyətlərinin Tətbiqi ilə Əlaqədar İnsan Hüququ və Ləyaqətinin Müdafiəsi haqqında Ovyedo Konvensiyasının qüvvəyə minməsinin 10 illiyi münasibətilə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin o zamankı sədri Jan-Pol Kosta, 3 noyabr 2009-cu ildə qeyd etmişdir ki, “Müvafiq mətnlərin və məhkəmə təcrübəsinin nəticəsi olan bioetika hüququ getdikcə mürəkkəbləşən cəmiyyətdə hüququn təkamül yolu ilə yaradılması proseslərinin göstəricisidir.”

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi öz presedent hüququnda tez-tez Bioetika Komitəsi tərəfindən hazırlanmış mətnlərə və alətlərə istinad edir. Məsələn, Lambert və başqaları Fransaya qarşı (2015) işində Məhkəmənin Böyük Palatası öz mülahizəsinin bir hissəsini “Ömrünün sonunda tibbi müalicə ilə bağlı qərarların qəbulu üzrə təlimat”a əsaslandırdı.

Məlum olduğu kimi embrionun "tam inkişaf etmiş bioloji fərd" hesab oluna biləcəyi dəqiq həftəni müəyyən etmək çətindir, çünki inkişaf tədricən və davamlı bir prosesdir. Embriondan dölə keçid adətən hamiləliyin səkkizinci həftəsində baş verir. Bu mərhələdə bir çox əsas orqan sistemi formalaşmağa başlamış və embrionun əsas bədən quruluşu qurulur. Bununla belə, daha da böyümə və zəriflik hamiləlik boyu davam edir. Şəxsiyyətin müəyyən edilməsi və ya rüşeym nə vaxt tam inkişaf etmiş bir fərd hesab edilməli olması fəlsəfi, etik və hüquqi müzakirə mövzusudur. Fərqli mədəniyyətlər, dinlər və hüquq sistemləri bu mövzuda fərqli fikirlərə malik ola bilər.

Qeyd etmək vacibdir ki, embriondan dölə keçidlə bağlı xüsusi vaxt və mərhələlər müxtəlif mənbələrdə və tibbi ədəbiyyatda bir qədər fərqli ola bilər. Bununla belə, ümumi fərq ondan ibarətdir ki, embrion inkişafın erkən mərhələsinə, döl isə doğuşdan əvvəl inkişafın sonrakı mərhələsinə aiddir.

Ölkəmizdə də bu problemə yanaşma bir qədər destruktiv xarakter daşıyır. Belə ki, "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun Hamiləliyin süni surətdə pozulması adlı 30-cu Maddəsində hər bir qadına analıq barədə məsələni təkbaşına həll etmək hüququ verilmiş, hamiləliyin süni surətdə pozulmasına qadının arzusu ilə hamiləliyin 12 həftəlik müddətinədək, sosial göstərişlər üzrə süni pozulmanın hamiləliyin 22 həftəliyinədək aparılmasına icazə verilmişdir. Hətta ananın sağlamlığı nəzərə alınaraq tibbi göstərişlərə əsasən və qadının razılığı olduqda hamiləlik müddətindən asılı olmayaraq, süni surətdə pozulması halı da qanunla müəyyən edilmişdir.

"Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 12 yanvar 1999-cu il tarixli 5 nömrəli Qərarı ilə Hamiləliyin süni surətdə pozulmasına dair tibbi və sosial göstərişlərin siyahıları müəyyənləşdirilmişdir. Siyahıya əsasən ərin orqanizminin funksiyalarının 61-100 faiz pozulmasına görə əlilliyinin müəyyən edilməsi; hamiləlik dövründə ərin ölməsi; valideynlik hüququndan məhrum edilmə və ya məhdudlaşdırılma barədə məhkəmə qərardadının olması halları; müəyyənləşdirilmiş qaydalar əsasında qadının və yaxud onun ərinin işsiz hesab edilməsi; qadının və yaxud ərinin azadlıqdan məhrum edilmə yerlərində olması; nigahdankənar hamiləlik; hamiləlik dövründə nigahın pozulması; hamiləliyin zorlanmaya məruz qalma nəticəsində baş verməsi; çox uşaqlılıq (5 və daha artıq uşaq); ailədə sağlamlıq imkanları məhdud uşağın olması; qadının qaçqın və ya məcburi köçkün statusunun olması; mənzilin olmaması, yataqxanada, şəxsi evdə, kirayədə yaşama hallarına görə hamiləliyin süni surətdə pozulması şərtləri müəyyən edilmişdir.

"Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun Hamiləliyin süni surətdə pozulması adlı 30-cu Maddəsin sonuncu 5-ci abzasında həkim tərəfindən xəstəxanalardan və ya başqa tibb müəssisələrindən kənarda hamiləliyin süni surətdə pozulması qadağan edilmiş və bununla bağlı Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 141-ci Maddəsi (Qanunsuz abort etmə) ilə cəza nəzərdə tutulmuşdur.

Lakin "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı müəyyən edilmiş Siyahıda qeyd edilən halların pozulması, heç bir xüsusi əsas olmadan doğulmamış uşağın həyatına ana bətnində son qoyulması ilə bağlı heç bir müddəa nəzərdə tutulmamışdır. Bir uşağın dünyaya gəlməsi, yəni doğulması üçün 36 həftə, digər sözlə 9 ay lazımdırsa, bu proses artıq ana bətnində olan uşağın 22 həftəsindən, yəni 6 ayından başlamış olur. Faktiki olaraq belə başa düşülməlidir ki, 22 həftəsində, yəni 6 ayında ana bətnində olan uşaq artıq normal doğularaq həyata başlaya biləcək bir insan dölüdür. “implant embrion və reproduktiv hüquqların qanunvericilikdə yeri” adlı məqalədə Müəllif hesab edir ki, embrionun statusu ilə bağlı müəyyən dəqiqləşdirmə aparılmalıdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 24-cü maddəsinin II hissəsinə iki variantda dəyişiklik edilə bilər. Bir variantda 24-cü maddəsinin II hissəsindəki “...doğulduğu andan” söz birləşməsi çıxarılır, “hər kəsin toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır” kimi verilir. Konstitusiyanın 27.1-ci maddəsindən sonra “yarandığı andan hər kəsin yaşamaq hüququ dövlət tərəfindən təminat altına alınır”. İkinci variant daha radikal dəyişikliyi ehtiva edə bilər. Bu halda 27.1-ci maddəsinin davamında “yaşamaq hüququ embrionun meydana gəlməsi anından dövlət tərəfindən təminat altına alınır” formasında ola bilər. Bu halda Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 121-ci Maddəsinin (Ananın yeni doğduğu uşağı qəsdən öldürməsi) dispazisiyasında “Ananın yeni doğduğu uşağı doğuş vaxtı və ya doğuşdan dərhal sonra qəsdən öldürməsi-“ cinayət hesab edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin Kommentariyasına əsasən 121-ci Maddə ilə məsuliyyət nəzərdə tutulan cinayət qəsdən adam öldürmənin yüngülləşdirici hallarından hesab olunur. Bu cinayət ona görə yüngülləşdirici hallarda qəsdən adam öldürmənin bir növü hesab edilir ki, yeni doğduğu uşağı qətlə yetirən qadının (ana) psixikası kəskin deformasiyaya uğrayır, o, öz hərəkətləri üzərində nəzarəti qismən itirir. Eyni zamanda, hamilə qadının hamiləlik müddətində və doğum zamanı orqanizmində gedən mürəkkəb proseslər onun normal fiziki qabiliyyətini də müəyyən qədər məhdudlaşdırır. Orqanizmində gedən psixo-fizioloji proseslərin təsiri altında belə qadınların xasiyyəti dəyişir: onlar tündməcaz, səbirsiz olurlar, heç bir səbəb olmadan və tez-tez əsəbləşirlər və s. Orqanizminin belə vəziyyəti onun iradəsində asılı olmur. Hamilə qadının doğum vaxtı və doğuşdan qısa müddət sonra psixo-fizioloji vəziyyəti onu müəyyən qədər məhdud anlaqlılıq vəziyyətinə salsa da, tam anlaqsız etmir. Məhz bu səbəbdən təqsirkarın cinayət məsuliyyəti istisna olunmur. "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı müəyyən edilmiş Siyahıda qeyd edilən oxşar sosial-psixoloji səbəblərlə əlaqələndirilir. Hesab edilir ki, çox vaxt qadınlar ictimayətin tənəsindən, qorxudan və s. digər sosial qayğılardan ehtiyatlanaraq belə cinayətə gedirlər. Bu maddəyə əsasən cinayətin obyektini yeni doğulan uşaq təşkil edir. Baxmayaraq ki, maddənin dispozisiyasında doğuş zamanı ifadəsi işlənir və Kommentariya hələ hamiləlik vəziyyətində olan qadının doğulmamış uşağı öldürməsi halı kimi izah edir. Əslində isə bu məhz hansı səbəblərdən olmasından asılı olmayaraq ana bətnində doğularaq sərbəst yaşamaq həddində olan yetişkən bir fərdin həyatına son qoyulmasıdır. Yəni maddəyə əsasən doğuş və ya doğuşdan qısa müddət sonra öldürülən uşağın hələ doğulmamış, lakin doğulsa fizioloji cəhətdən sərbəst həyat əldə etmək qabiliyyətində olan doğulmamış uşaqdan fərqli hesab edilir. Bu isə qeyd edildiyi kimi insan dölünün, digər sözlə doğulmamış uşağın eyni əsaslarla öldürülməsi kimi qiymətləndirilməlidir. Belə ki, Komentariyaya görə yaşama qabiliyyəti olmayan (VII qəmər ayından sonra doğulmuş, dölün bədəninin uzunluğu 40 sm-dən çox, çəkisi 1500-1600 q olan uşaq yaşama qabiliyyəti olan uşaq sayılır) uşağın öldürülməsi də CM-nin 121-ci maddəsi ilə cinayət sayılır.

Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 121-ci Maddəsinin dispazisiyasında dəyişikliyin edilməsinə zərurət yaranmışdır. Belə ki, maddədə “Ananın yeni doğduğu uşağı doğuş vaxtı və ya doğuşdan dərhal sonra qəsdən öldürməsi-“ ifadəsi “Ananın yeni doğduğu uşağı doğuşdan əvvəl, doğuş vaxtı və ya doğuşdan dərhal sonra qəsdən öldürməsi-“ ifadəsi ilə əvəz etməklə, yəni “...doğuşdan əvvəl...” ifadəsini ora daxil etməklə artıq formalaşmış dölün hər hansı tibbi göstəriş olmadan ana tərəıfindən qəsdən öldürməsi qanunsuz abort və ya başqa sözlə hamiləliyin zəruri səbəblər olmadan süni dayandırılmasının qarşısını almaq imkanlarını yaratmış olar. Həmçinin "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununda da hamiləliyin süni dayandırılmasının son həddinin yenidən nəzərdən keçirilərək onun 12 həftəyə qədər endirilməsi və bu zaman müvafiq şərtlərə əlavə edilməsi barədə müvafiq icra orqanı tərəfindən qaydaların müəyyən edilməsi məqsədəmüvafiqdir.

Hikmət Babayev

Vəkillər Kollegiyasının üzvü