Riskli vergi ödəyicilərinin əvvəlki dövrlərdə olan riskli əməliyyatları tərəflər üçün məsuliyyət yarada bilərmi?

Vergi Məcəlləsinin 13.2.82-ci maddəsinə əsasən, riskli vergi ödəyicisi – Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi risk meyarlarına cavab verən şəxsdir. Vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicilərinin siyahısına daxil edilməsi və həmin siyahıdan çıxarılması qaydasını və şərtlərini Nazirlər Kabineti müəyyən edir. Vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicilərinin siyahısına daxil edilməsi və həmin siyahıdan çıxarılması barədə qərar İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Dövlət Vergi Xidməti tərəfindən qəbul edilir.

Vergi Məcəlləsinin müvafiq maddəsindən aydın olur ki, vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicisi hesab edilməsi üçün vergi ödəyicisinin həyata keçirdiyi əməliyyatlar Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilən Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarlarında nəzərdə tutulmuş əməliyyatlar olmalı və vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicisi hesab olunması barədə Dövlət Vergi Xidmətinin qərarı olmalıdır. Bu zaman sual yarana bilər ki, riskli vergi ödəyicisi olması barədə qərar qəbul edilməmişdən əvvəlki dövrlərdə aparılmış riskli əməliyyatlara görə məsuliyyət yarana bilərmi.

Məsələ: “A” MMC “B” MMC ilə 2022-ci ilin ilk mart ayında müvafiq alqı-satqı müqavilələri əsasında 100.000 manatlıq əməliyyatlar aparmışdır. Daha sonra 2022-ci ilin avqust ayında “B” MMC həmin aparılmış əməliyyatlara görə riskli vergi ödəyicisi hesab edilmiş və barəsində qərar 2022-ci ilin avqust ayında qüvvəyə minmişdir. “A” MMC ƏDV ödəyicisidir və təqdim edilmiş ƏDV bəyənnaməsində aldığı mallara uyğun ƏDV-ni əvəzləşdirmişdir. Daha sonra vergi orqanı tərəfindən aparılan kameral vergi yoxlaması ilə “B” MMC ilə aparılan riskli əməliyyatları əsas gətirərək əvəzləşdirməni qəbul etməmiş və 15.254 manat məbləğində əlavə vergi hesablanması barədə qərar qəbul etmişdir.

Bu qərardan narazı qalan “A” MMC hesablanmış əlavə vergi məbləğinin azaldılması üçün nə etməlidir?

İlk növbədə qeyd etməliyəm ki, vergi orqanı kameral vergi yoxlamasını həyata keçirdiyi zaman vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi bəyannamədə hər hansı uyğunsuzluq aşkar etdiyi zaman bu barədə vergi ödəyicisinə yaranmış uyğunsuzluq ilə bağlı rəsmi məlumat verməli və uyğunsuzluğun aradan qaldırılması üçün əlavə vaxt verməlidir. Əgər vergi ödəyicisi dəqiqləşmiş hesabat və ya uyğunsuzluq məktubuna cavab verməzsə bu zaman əlavə vergi məbləğinin hesablanması barədə müvafiq qərar qəbul edilir.

Əlavə vergi məbləğinin hesablanması barədə qərardan iki qaydada şikayət verilməsi mümkündür. Məhkəmədə qərarın mübahisələndirilməsi üçün ilk növbədə inzibati orqana müraciət edilməsi tələb edilmir, şikayətin növünün seçilməsi vergi ödəyicisinin sərbəst seçimidindən asılıdır.

- Qərarın vergi ödəyicisinə rəsmi qaydada təqdim edildiyi gündən 3 ay müddətinə yuxarı inzibati orqana şikayət verilə bilər. Yuxarı inzibati orqan ( DVX-nın İnzibati şikayətlərə baxılması baş idarəsi) şikayət ərizəsinin daxil olduğu gündən 30 gün müddətinə ərizəyə baxıb müvafiq qərar qəbul etməlidir. Araşdırma üçün əlavə vaxt tələb olunduğu halda inzibati orqan inzibati icraatın müddətini 30 gün olmaqla 2 dəfə uzada bilər. Yekun olaraq inzibati şikayətə yuxarı inzibati orqan tərəfindən ən geci 90 gün müddətində baxılmalı və yekun qərar qəbul edilməlidir. Yekunda yuxarı inzibati orqanın qərarından yenə də, narazı qalsanız təkrar məhkəməyə müraciət edə bilərsiniz.

- Qərarın vergi ödəyicisinə təqdim edildiyi vaxtdan 30 gün müddətinə məhkəməyə iddia vermək hüququ olur. İnzibati orqanının qəbul etdiyi qərar İnzibati Məhkəmələrə iddia ərizəsi təqdim edilməsi yolu ilə mübahisələndirilir. Bu zaman diqqət etdiyiniz şərtlərdən ən vacibi 30 günlük iddia müddətinə riayət etmək, məhkəmə və ərazi aidiyyətinə diqqət etmək və iddia tələbini düzgün müəyyən etmək vacib məqamdır. Mübahisə predmeti əlavə vergi məbləğinin hesablanması barədə qərar olmalıdır. Bəzi hallarda iddiaçılar tərəfindən inzibati akt olmayan hər hansı sənədin (məsələn: uyğunsuzluq məktubu) əsassız sayılması tələbi qoyulur. Yekun nəticə olaraq iddia tələbi düzgün müəyyən edilmədiyi üçün iddia mümkünsüz hesab edilir. İddia ərizəsinin ünvanlanacağı məhkəmə isə qərarı qəbul edən inzibati orqanın yerləşdiyi yer üzrə müvafiq İnzibati Məhkəmə olmalıdır.

“A” MMC barəsində barəsində qəbul edilmiş qərar onun sonradan riskli vergi ödəyiciləri siyahısına daxil edilmiş "B" MMC ilə aparılan alqı-satqı əməliyyatlarının yekunu olaraq ƏDV bəyannaməsində əvəzləşmə üçün təqdim edilən elektron qaimə-fakturaların qəbul edilməməsi nəticəsində çıxarılmışdır. Halbuki, alqı-satqı əməliyyatları aparılan zaman həmin müəssisələr riskli vergi ödəyicisi siyahısında olmamış və bu səbəbdən iddiaçı bu barədə məlumatlı olmamışdır. Məhz buna görədə vergi orqanının 2024-cü ildən əvvəlki dövrlərə oxşar qərar qəbul etməsi qanunvericiliyin və Ali Məhkəmənin analoji işlər üzrə vahid məhkəmə təcrübəsinə ziddir. 1 yanvar 2024-cü il tarixdən qüvvəyə minmiş Vergi Məcəlləsinə olan dəyişikliklərə əsasən, təsərrüfat əməliyyatları aparılan zaman malları (işləri, xidmətləri) ona təqdim edən vergi ödəyicilərinin işgüzar nüfuzunun, maliyyə vəziyyətinin, qanuni sahibliyində müvafiq malların mövcudluğunun, habelə iş və xidmətlərin təqdim edilməsi üçün müvafiq işçi və digər resurslara, bilik və bacarığa malik olmasının yoxlanılması məqsədilə həmin vergi ödəyicilərindən müvafiq təsdiqedici sənədlər əldə etmək vergi ödəyicisinin vəzifəsi olaraq, həmin məlumatları vergi orqanlarında tələb etmək isə hüququ olaraq təsbit edildiyi üçün izah verilən məsələ 2024-cü ildən əvvəlki hesabat dövrlərinə şamil edilir.

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının 29.12.2023-cü il tarixli 2-1(102)-2367/2023 nömrəli qərarından çıxarış:

...“Göründüyü kimi, iddiaçı ilə müvafiq hüquqi şəxs arasında aparılmış alqı-satqı əməliyyatları vergi orqanı tərəfindən qanunvericiliyə əsasən riskli əməliyyat kimi dəyərləndirilmiş və bundan sonra həmin müəssisənin riskli vergi ödəyicisi olması barədə qərar qəbul edilmişdir. Beləliklə, cavabdeh özü iddiaçı ilə həmin müəssisə arasında aparılan alqı-satqı əməliyyatının müəssisənin riskli vergi ödəyicisi hesab olunması barədə qərar qəbul edilməsindən əvvəl baş verdiyini qeyd edir. İddiaçı tərəfindən hazırkı iş üzrə müvafiq alqı-satqı əməliyyatlarının aparılmasına dair elektron qaimə-fakturalar tərtib edilən zaman iddiaçının əməliyyat apardığı müəssisənin riskli vergi ödəyicisi hesab olunması barədə İnternet Vergi İdarəsinin portalında xəbərdarlıq xarakterli bildirişlər əks olunmamış, cavabdeh də bununla bağlı hər hansı mübahisə açmamışdır. Belə olan halda, iddiaçı riskli vergi ödəyicisi ilə əməliyyat aparmadığına əmin olmuş, bu səbəbdən də, apardığı əməliyyatın riskli olması barədə İnternet Vergi İdarəsinin portalında ona xəbərdarlıq edilməmişdir. Bunun davamı olaraq da, iddiaçı həmin əməliyyatlara görə tərtib etdiyi elektron qaimə fakturanı ƏDV bəyannamələrində əvəzləşməyə təqdim etmişdir. Ona görə də, iddiaçının hazırkı mübahisə üzrə tərtib etdiyi elektron qaimə faktura riskli vergi ödəyicisi ilə rəsmiləşdirilmədiyindən Vergi Məcəlləsinin 175.11-ci maddəsinin təsiri altına düşmür və iddiaçı həmin elektron qaimə fakturanı ƏDV bəyannaməsində əvəzləşməyə təqdim etməkdə haqlı olmuşdur. Həmçinin, elektron qaimə-faktura üzrə iddiaçının aldığı mal çeşidlərindən fərqli mal çeşidlərinin göstərilməsi və yaxud, iddiaçının əməliyyat apardığı müəssisənin ona satdığı malların onun aldığı və ya idxal etdiyi malların həcmindən artıq olması, yəni ümumilikdə əməliyyatın riskli hesab edilməsi iddiaçının məsuliyyət sferasına aid edilməməli, bu hallar onun hüquqlarını məhdudlaşdırmamalıdır.”

Şulan Nağıyev

Vəkillər Kollegiyasının üzvü